Мәдениет

Кейбір жандар уақытпен жарыспайды, олар уақыттан биік тұрады. Өмір деген өзеннің ағысы кейде арынды, кейде қысқа болғанымен, жүректен төгілген жыр ешқашан өшпейді. Бір ғасырлық ғұмыр сыйламаса да, жыр сүйген жүрекке мәңгілікке естен кетпес естелік қалдырады. Сондай жанның бірі де бірегейі - Тементай Әділханов. Ол - өлең өлкесіне өзіндік үнімен, сырлы сөздің сазымен енген, асқаралы 60 жасында өмірден өтсе де, рухы тірі, жыры мәңгі өшпес ақын әрі қаламы қарымды журналист еді...

Өнегемен өрілген өмір

Ғибратты ғұмыр кешіп, өзі де, сөзі де ұмытылмай келе жатқан Тементай Әділхановтың 75 жылдығына орай аудандық «Кең Жылой» газеті мен «Атамұра» тарихи-өлкетану мұражайының ұйымдастыруымен аудандық музейде қаламгердің әдеби-сазды шығармашылық кеші өтті. Өлең өлкесіндегі оғыландар мен жүйрік журналистер жиылған кездесудің көрерменге берер тағылымы да мол болды. Кешке ақын-журналистермен бірге ақынмен бірге замандас, сырлас, үзеңгі жолдас болған мәдениет майталмандары, өнер адамдары, әр саланың ардагерлері қатысып, ақынның жары Қымбат Хасанқызы мен ұрпақтары, тума-туыстары да қонақ ретінде шақырылып, естен кетпес естеліктерімен бөлісті. Кешті жүргізген ақын, ардагер-журналист Бүркіт Базарбаев алғашқы сөз кезегін Тементай Әділхановтың әріптес інісі, «Кең Жылой» газетінің бас редакторы Ербол Қошақановқа берді. Ол Темахаңмен бірге өткізген сағынышты жылдардан, қаламгердің адамгершілік асыл қасиеттерінен сыр шертіп, өзінің азаматтық борышы ретінде осы кештің өтуіне қолдау көрсеткен барша жанашыр жандарға алғыс сезімін білдірді. Келесіде ақын-журналист Тементай Берденұлының өмірі мен еңбек жолынан сыр шерткен бейнекөрсетілімге кезек берілді. Расында да, өткен ғасырдың 70-жылдарында әдебиет әлеміне аты таныла бастаған Т.Әділханов артына қандай өрнекті із қалдырып еді?

Ол 1950 жылдың 15 наурызында Жылой өңірінің Төлес ауылындағы қарапайым мұнайшы отбасында дүниеге келді. 1957 жылы жеті жасында мұнайшылар поселкесі Қаратондағы Н.Крупская атындағы орта мектептің табалдырығын аттап, оны 1967 жылы ойдағыдай бітіріп шықты. Алтын ұядан түлеп ұшқан бозбала еңбекке араласып, әке жолын қуып мұнайшылықты таңдады. Сөйтіп Қаратон кәсіпшілігіне оператордың көмекшісі ретінде жұмысқа орналасып, алғашқы еңбек жолын бастады.

Бірақ табиғатынан бойына дарыған дарын дәні сол өзі дүниеге келген көктеммен бірге бүршік жарып жас мұнайшының қиялын басқа арнаға қарай бұра берді. Ол мұнай алаңындағы сыңсыған качалкалардың ортасында жүріп, табиғаттың тылсым сырын жырына арқау етіп, жетіқат жер астынан атқылаған «қара алтынның» қайнарын да қара өлеңінің өзегіне айналдырды. «Найзағайлы көктеммен» бірге бүршік жарып, гүл атқан жас ақынның жауқазын жырлары бірте-бірте ауданның әдеби ортадағы от ауызды, орақ тілді қаламгер ағаларының да назарын аудара бастады. 1972 жылы сол кездегі аудандық «Ембі» газетінің «Тұсаукесер» айдарымен Қаратон кәсіпшілігінің операторы Тементай Әділхановтың «Мұнайшы аға, армысың!» атты өлеңінің жарыққа шығуы – соның айғағы.

Жырларымен бірге жас ақынның алыстағы өндіріс тынысынан сыр шерткен жақсы хабарлары мен мазмұнды мақалалары да басылым бетінде жарияланып тұрды. Талантымен таныла түскен Тементай Әділхановты сол кездегі аудандық «Ембі» («Кең Жылой») газетінің бас редакторы Мұңал Далбаев редакцияға қызметке шақырады. Қарымды қаламгер ағасының ұсынысын қабыл алған Тементай Берденұлы 1973 жылдың қаңтарынан бастап аудандық газетке, алдымен корректор ретінде қызметке орналасып, кейін тілшілік тіршілікке де етене араласып кетеді.

Редакцияға қызметке келгеннен кейін болашақ қаламгердің өмірінде де түбегейлі өзгерістер орын ала бастайды. 1974 жылы Коммунистік партия қатарына өткен жас журналист Тементай Әділханов осы ортада жүргенде өмірлік жарын кезіктірді. Сөйтіп 1975 жылы Қымбат Хасанқызымен қосылып, отау көтеріп, өнегелі отбасын құрды. Тементай Әділханов ақын-журналист ретінде аудандағы өзекті мәселелерді өлең-жыры мен өткір мақалаларына арқау етіп қана қойған жоқ, ауданның қоғамдық жұмыстарына да белсене атсалысты. Аудан намысын қорғап, мәдени-көпшілік шараларға қатысып, аудандық, облыстық айтыстарға шығып, айтыс ақыны атанды. Айталық, аудандық, облыстық жыр додаларының жеңімпазы атанған Темен ақын 1980 жылы Алматы қаласында өткен ІІ республикалық ақындар айтысында топ жарды.

Тементай Берденұлы 1978-1983 жылдар аралығында отбасы жағдайына байланысты өндірістік жұмысқа ауысты. Бірақ сонда да газеттен қол үзген жоқ. Өйткені ол жер – әдеби орта, Жылой қаламгерлерінің қара шаңырағы еді. Қаламы қарымды журналисті бас редактор Мұңал Айжарықұлы қайтадан редакцияға шақыртып алып, Темахаң әр жылдары әдеби қызметкер, ауылшаруашылық, өндіріс бөлімдерінің аға тілшісі, бөлім меңгерушісі ретінде абыройлы қызмет атқарды. Аудан журналистикасының қабырғасын қалаған Мұңал Далбаев, Айтуар Өтегенов, Қуаныш Ержанов, Жәрдем Тайыпов, Қален Кідібасов, Сапарбек Сәрсенов, Бақытжан Бозданов сынды сөз сардарларының соңынан сап түзеп, Қонаш Қалдыоразұлы, Нұрдәулет Ақназаров, Бөкенбай Құмарғалиевтай ағаларының өкшесін басып, Болат Дәулетов, Айтқали Бекетов, Бисенбай Бигелдиевтей әріптестерімен үзеңгі қағыстырып, қатар жүріп, қалам тербеді.

Қызметтен қол үзбей жүріп, 1986 жылы сол кездегі Гурьев педагогикалық инстутына сырттай оқуға түсіп, 1992 жылы ойдағыдай бітіріп шықты. 1988 жылдан Қазақстан Журналистер одағының мүшесі атанды.

Еліміздің егемендігімен бірге қайта түлеген қаламгерлер қатарында жігіт ағасы жасынан асқан Тементай Әділханов халықтық проблемаларды газет бетінде ғана емес, әкімдік алдындағы үлкен мінберлерден де көтере бастады. 1994-1999 жылдар аралығында аудандық мәслихаттың І шақырылымының депутаты болып сайлануы – соның жарқын бір көрінісі. Ақын, журналист Тементай Әділхановтың есімі аудандық, Атырау облыстық энциклопедияларына, аудан шежіресіне еніп, жырлары өңірде әр жылдары басылып шыққан аудан қаламгерлерінің жыр жинақтарында да жарық көрді. Ол танымал ақын ретінде аудандағы асабалық өнердің де негізін қалаған, қарапайым халықтың сүйіспеншілігіне бөленген азамат. Жылыой жұртына «Темен ақын» атанған ол өле-өлгенше қолынан қаламы түспей, жазумен өтті. 2005 жылы Алматы қаласындағы "Өлке" баспасынан «Көктемгі найзағайлар" атты тұңғыш жыр жинағы жарық көрді. Бірақ бұл ақынның жалғыз әрі соңғы кітабы болды. 2010 жылдың күзінде Тементай Әділхановтың 60 жасқа толуына орай аудандық «Кең Жылыой» мәдениет үйінде ақынның әдеби шығармашылық кеші өтті. Көп ұзамай сол жылдың қазан айының соңында 61 жасқа қараған шағында дүниеден өтті.

Жыл құсындай сағыныш сазын тербеткен

Иә, ерте көктемде өмір есігін ашып, қоңыр күзде жарық дүниемен қош айтысқан қаламгердің ғибратты ғұмыры өмір-мезгілдің жыр-көгінде қалықтаған жыл құсындай сағыныш сазын тербетіп өте шықты. Өзінің «Көктемгі найзағайлар» жырында жазылғандай, биыл да көктем мен жаз ерекше жаңбырлы болды. Күн күркіреп, аспаннан жарқ-жұрқ етіп найзағайлар ойнағанда бейне ақынның рухы тіріліп, ортамызға оралғандай әсер қалдырады. Ақынның жырын сүйген, көзін көрген Жылой жұртшылығы барда қаламгер рухы өлмейтіні анық.

Шынымен де шығармашылық кеші ақынның өлеңін қайта тірілтіп, Жылыой аспанына қайта самғатқандай әсер қалдырды. Кештің тізгінін ұстаған Бүркіт Базарбаев ел-жұрты арасында «Темен ақын» атанып кеткен ақын ағасы туралы қызықты естеліктерімен бөлісе отырып, кештің әсерлі де әдемі өтуіне өз үлесін қосты.

Қарымды қаламгердің кешіне арнайы келген аудандық ішкі саясат бөлімінің басшысы Арай Нұрмаханова ақын-журналист ретінде Т.Берденұлының ауданның қоғамдық-саяси дамуына қосқан үлесін ерекше атап өтті. Бұл ретте артында қалған мұрасын қастерлеп отырған жары Қымбат Әділхановаға алғысын білдіріп, алға қарай да зор денсаулық, ұзақ ғұмыр тіледі.

Кеш мінбесінде Тементай ақынмен бірге қызметтес, дәмдес болған облысқа, республикаға танымал ақын-жазушылар, журналистер төбе көрсетіп, өздерінің естен кетпес естеліктерімен бөлісті. Өзекті өртеген сағынышқа ерік беріп, жанарына жас алғандар да аз болмады. «Кең Жылойдың» («Ембі») байырғы штаттан тыс тілшісі Меңдібай Хайруллин, ардагер-журналистер Нұрдәулет Ақназаров, Қонаш Қалдыоразұлы сияқты қазіргі Жылыойдың зиялы қауым өкілдері ақын жайлы тереңнен сөз қозғады. Бұл жерде жас ақынды Қаратондағы кәсіпшілікте оператор болып жүрген жерінен аудандық басылымға келуге себепші болған Нұрағаң болса, Қымбат апайдың ауылына құда түсуге барып, болашақ жарын алып келген Қонекең еді. Ал Мәкең штаттан тыс тілші ретінде редакциямен тығыз байланыс орнатуына ұйытқы болған Темахаңа өмір бойына алғыс айтып келеді.

Сөз арасында Бүркіт Сембайұлы Тементай Әділхановтың ел алдындағы еңбегі әлі толыққанды еленбегенін, сондықтан оның есімін мәңгі есте қалдыру мақсатында «ауданның Құрметті азаматы» атағын беріп, Құлсары қаласынан бір көшеге есімін берсе деген ұсынысын алға тартты. Расында да мәслихат алғаш құрылғанда халық қалаулысы ретінде халықтың мұң-мұқтажын үлкен мінберлерден көтерген қаламгерге қалай құрмет көрсетсек те артықтық етпейді. Кеште өзге де естелік айтқан жандар аз болмады. Солардың қатарында кезінде ақынды журналистік қызметке шақырған тұңғыш бас редакторы Мұңал Далбаевтың ұл-қызы Әлия мен Әнуар Далбаевтар да Атыраудан арнайы келіп, жақсы ой-пікірімен бөліскен-ді. Жүрекжарды жылы лебізін білдірген жандар қатарында «Бақай» корпорациясының президенті Мейіржан Балжігітов те болды.

-Темақаң жүзі жарқын жан еді. Кезінде атам мен әкемнің атына ас бергенде осы үлкен жиынды жүргізу тізгінін сол кісіге сеніп тапсырғанмын. Сол кезде өзі келіп, әр нәрсені жіті ақылдасып, бастан-аяқ өлеңмен өрнектеп, сол астың жоғары деңгейде өтуіне бар күш-жігерін жұмсаған еді, - деді өз сөзінде.

Кеш барысында дәстүрлі әнші Айбек Қабыланбек «Біздің елдің жігіттері» әнін тамылжыта шырқағанда құдды бір сол шығарма Темақаңа арналғандай күй кештік. Ал, Жандарбек Ералиев пен Айбек Боранғалилар сахнаға шыққанда көрермен зор қошеметпен қол соқты. Өйткені олар кезінде дүбірлі жыр додасында сөз сайыстырған қос құрдас ақындар Тементай Әділханов пен Мейрамбай Ғазимовтың айтысын орындаған еді. Қос жүйріктің жастық шағындағы отты кезеңінен сәуле шашқандай әсер қалдырған жас талапкерлерге дән риза болған Темен ақынның жары Қымбат апай ақшалай сыйақы ұсынып, мерейлерін үстем етті. Ал, республикалық байқауларда төбе көрсетіп, аудан намысын абыроймен қорғап жүрген Қайрат Жұмағалиев Құрманғазының «Төремұрат» күйін күмбірлетіп, өңірдің ерлік рухын асқақтата түсті.

Кеште ақынның жары Қымбат Әділханова жанарына жас алып тұрып кешті ұйымдастырушыларға алғыс сезімін білдірді. Соңынан «Кең Жылой» газетінің бас редакторы Ербол Қошақанов ардагер қаламгердің жарына редакция атынан дайындалған сый-сияпаты мен ҚР Журналистер Одағы облыстық филиалының төрағасы Алма Қалаусариеваның арнайы хатын табыс етті.

Иә, қаламгер жайлы айтылар әңгіме бір ғана кешпен шектеліп қалмайтыны анық. Оның өмірі – өлеңмен өрілген ғұмыр, әр шумағы – шындық пен шырайдың айғағы. Бір кездері мұнайлы далада ұңғыма үнін тыңдап отырып, «қара алтын» мен қара өлеңнің сырын қатар толғаған ақын Тементай Әділханов Жылыой топырағына біткен поэтикалық тамырдың бір асыл арнасы. Кеш үстінде жанары жасқа шыланған көп оқырман ақын туралы естеліктерді үнсіз отырып тыңдады. Бұл үнсіздік өкініш емес, құрмет болатын. Себебі ақын өзі кеткенмен, сөзі – мәңгілік сәуле. Ал Темен ақынның сөзі туған елдің төсінде әлі де самғайтын, сан ұрпақтың жүрегіне қонар қарлығаш. Оның жыры Жылыойдың жадысы, халқының жүрегінде жаңғырып тұратын үнсіз әуен. Жырмен өмір сүрген ақын ешқашан өлмейді. Өлеңі өмір сүрсе, өзі де һәм тірі болмақ.

Е.АХМЕТКӘРІМОВ

Қазақ әнінің көгінде өзіндік үнімен ерекше орын алатын Шәмші Қалдаяқов есімі – халқының жүрегінен өшпейтін дара тұлға. Аудандық орталық кітапхананың ұйымдастырған «Шәмші әлемі» атты әдеби-сазды кеші халық әртісі, сазгер Шәмші Қалдаяқовтың туғанына 95 жыл толуына орай ұйымдастырылды.

Шараның мақсаты – Шәмшінің өмір жолы мен шығармашылығына шолу жасап, ұлт жүрегінен орын алған әндерін дәріптеу, жас буынға сазгердің рухани мұрасын жеткізу. Кештің шымылдығын ашып, жүргізген оқырмандарға қызмет көрсету бөлімінің меңгерушісі Айгүл Амантайқызы

: – Бар қазақты таңнан таңға ән салдырған, өзін әнмен қарсы алдырған Шәмші Қалдаяқов – шын мәнінде қазақ руханиятының алтын қазығы. Оның әндері – әр қазақтың жүрек түкпірінде сақталған асыл қазына,-деп әдеби сазды кешті бастап кетті.

Шәмші Қалдаяқов – ХХ ғасырдағы қазақ музыкасын жаңа бір сатыға көтерген мықты композитор. 300-ге жуық ән жазған сазгердің шығармаларынан өмірдің лебі еседі, жүректің үні естіледі. Оның «Менің Қазақстаным» атты әні Қазақ елінің Әнұранына айналып, «Арыс жағасында», «Кешікпей келем деп ең», «Ана туралы жыр» сияқты әйгілі әндері байтақ даламызды шарлап кетті.

Кеш барысында сазгердің өмірбаяны мен шығармашылығы кеңінен қамтылды. Тыңдаушылар Шәмшінің балалық шағынан бастап, саз әлеміндегі өсу жолы, шығармашылық ізденісі мен қоғамдық қызметі жайлы мазмұнды деректермен танысты. Сазгердің халық жүрегінен орын алған әндері де әуеледі. «Арыс жағасында» әнін «Қазақ соқырлар қоғамының» мүшесі Ысқақ Мансұр, «Ана туралы жыр» әнін Жастар ресурстық орталығының жас өнерпазы Зинайда Назымбекова, «Қайдасың?» әнін Күміс Молдабекова, «Кешікпей келем деп ең» әнін жас өнерпаз Іңкәр Серік нақышына келтіре шырқап, көпшіліктің көңіл көкжиегін бір кеңейтіп тастады.

Шарада «Қазақ әуендерінің падишасы», «Күй саңлағы – Нұрғиса» атты кітап көрмесіне кітапханашы Алма Садықова мазмұнды шолу жасап, сазгерлер мұрасына тоқталды. Шәмші Қалдаяқов жайлы қызықты деректер, әндердің шығу тарихы шығармашылығына қалам тербеген ақындар туралы тың мәліметтер кеш мазмұнын байыта түсті. Әсіресе, «Менің Қазақстаным» әнінің жарық көруі туралы дерек пен бұл әннің кейін қалай ҚР Мемлекеттік Әнұранына айналғаны тыңдаушыларға ерекше әсер сыйлады.

Шынымен де Шәмші Қалдаяқов – қазақ әнінің шексіз кеңістігінде шырқап ұшқан сазды жұлдыз. Ол ұлтының үніне айналды. Өнерге жан-тәнімен берілген, шынайы халықтық композитордың мұрасы ұрпақ жадында мәңгі жаңғырып, ән әлемінде әсем әуен болып қалықтай бермек.

Иә, Шәмші Қалдаяқовтың жүрегінен туған «Менің Қазақстаным» әні бүгінде еліміздің Мемлекеттік Әнұранына айналғаны – сазгер рухына көрсетілген ең үлкен құрметтің бірі. Осыған орай кеш соңында барлық қатысушылар орындарынан тік тұрып, мемлекеттік Әнұранымызды бір адамдай шырқап, сазгер рухына тағзым етті. Бұл сәт сазгерге деген сүйіспеншілік пен ұлттық рухтың шарықтау шегіне жеткеніндей керемет әсер қалдырды.

А.ЖҰМАБАЙҰЛЫ

Аудандық орталық кітапхананың ұйымдастыруымен тағылымы терең, ұлттық рухқа толы ерекше кеш өтті. «Бір ғасырда бір туатын тұлға» атты сазды шара қазақтың әйгілі күйші композиторы, домбырашы, дирижер Нұрғиса Тілендиевтің 100 жылдық мерейтойына арналды.

Ұлттық домбыра күніне орай өткен мәдени шараға «Қазақ соқырлар қоғамы» аудандық филиалының мүшелері, Жастар ресурстық орталығы және кітапхананың белсенді оқырмандары қатысты. Шараны кітапханашы Алма Садықова:

– Домбыра – қазақтың рухы, жаны, тағдыры. Ол – қайғыны шертіп, қуанышты күмбірлетіп жеткізетін шежірелі аспап. Нұрғиса Тілендиев осы қасиетті домбыраны шырқау биікке көтеріп, жаңа белестерге шығара білді,- деп сазды кештің шымылдығын ашты.

Шараға жиналған жастар шын мәнінде күй мен ұлт тарихының астасқан кеңістігіне енгендей әсерде қалды.Өйткені онда Нұрғиса Тілендиевтің өмір жолы мен шығармашылығымен, оның халқына қалдырған баға жетпес рухани мұрасымен тереңірек танысты. Жас өнерпаздар сазгердің жүрекпен жазылған күйлерін кезек-кезек орындап, тыңдаушыны сырлы әлемге жетеледі. Алғаш болып №1 жалпы орта білім беретін мектептің оқушысы Санжар Бекесов «Әлқисса» күйін орындады. Күй терең толғаныс пен шексіз сағынышқа толы сезіммен жүрекке жетіп, көрерменнің көңілін бір сәт руханиятқа бұрды. Әрине, Нұрғиса Тілендиев тек домбыра шебері ғана емес, қазақтың барлық күй мектебінің сырына үңілген зерттеуші, орындаушы, жаңғыртушы тұлға еді. Арқа, Сыр, Жетісу, Батыс – әр мектептің үнін айнытпай жеткізген, әр күйдің әуезін жоғалтпай сақтай білген. Әрмен қарай №6 мектеп оқушысы Еркебұлан Бейбітқалидың орындауында «Ерке сылқым» күйі күмбірлеп, ерке әуен мен сырлы саз тыңдаушыны өзіне баурап, күйдің тілімен сөйлегендей әсер қалдырды.

Кеш барысында Н.Тілендиевтің өнер әлеміндегі биік шыңы – «Отырар сазы» оркестрі жайлы да кеңінен айтылды. Қазақтың барлық фольклорлық аспаптарын бір сахнаға жинаған бұл оркестр – тек өнер ұжымы емес, бір дәуірдің үнін жеткізуші ансамбль. Домбыра, қобыз, шаңқобыз, жетіген, сазсырнай, асатаяқ – бәрі бір үйлесіммен қазақтың жанын шертіп тұрғандай еді. Жастар ресурстық орталығының өнерпазы Іңкәр Серік «Балбырауын» күйін орындағанда әуезді сазбен ұштасқан әрбір қимыл, әрбір дыбыс Нұрғисаның рухымен үндескендей әсер берді.

А.МОЛДАШЕВ

2025 жылдың 4 шілдесінде Атырау қаласындағы «Талшын» инклюзивтік театр сахнасында Дулат Исабековтың «Әпке» («Сестра») драмасының премьерасы өтеді. Бұл қойылым шынайы құрбандық, отбасы махаббаты және өз өмірін өзгелерге арнаған әйелдің тағдыры туралы.

Подробнее