Өткен ғасырдың 30-жылдары Жылой ауданында комсомол комитетінің екінші хатшысы болған Қойлан аға мен ақын Далабай Жазықбаев және олардың ізіне ерген, бір бесікте тербеліп өскен інісі Төлеген көке үшеуі де Долданбай атаның балалары еді. Олай болатын себебі: Құлметеннен – Қалқабай, Ұзақбай, Долданбай және Жазықбай атты төрт бала тараған. Әкем Жанаштың айтуынша, Далабай көкеміз алғаш комсомолға өтерде ататек ныспысын әкесі Долданбай мен атасы Құлметеннің есіміндегі «бай», «құл» деген сөздерді жақтырмай, ағасы Жазықбайдың атына жаздырыпты.
Айранкөлін аңсаған ақын
Сол себепті өлеңдерінің аяғына «байды» алып тастап, «Жазық.Дала» деп қол қояды екен. Осының салдарынан, ақын Далабай Жазықбаевтың қай майданда соғысып, қайда қаза тапқаны ұзақ жылдар бойы белгісіз болып жүрді. Оның ата-тегі анығында «Жазықбаев емес, Құлметенов болу керек емес пе екен» деген ойға жетелеп, күні кешеге дейін интернет пен соғыс архивтерінен осы бір ныспылар төңірегінен іздей бастағанымызды айтуым керек.
1917 жылдары алғашқы қазақ-орыс мектебінің бірі Гурьев уезінің орталығында болыпты. Гурьевтегі осы оқу орнының негізінде 1930 жылы 7 жылдық қазақ мектебі ұйымдастырылып, 1933 жылы екі сатылы мектепке айналды. 1937 жылы О.Исаев атын иеленген бұл білім ордасы өкімет қаулысымен 1938 жылы облыстағы алғашқы орта мектепке айналып, оған Жамбыл Жабаев аты берілді. 1938-1939 оқу жылында алғашқы және екінші түлектер арасында еліміздің көптеген қайраткерлері - академик С.Зиманов, профессор, Атырау университетінің ректоры С.Дүймағамбетова, ақындар Д.Жазықбаев, С.Бердімұратов, ҚР еңбегі сіңген ұстаздар Ж.Нұрмаханов, Х.Өміралиев, тағы басқалары бітіріп шыққан еді. Далабай жетімдік салдарынан алғаш Ойылдағы мектепке 11 жасында барған дейді. Оқуға, білімге талабы күшті болып, аз жылда өз қатарларын қуып жетеді. Жамбыл атындағы орта мектепті бітіргеннен кейін 1939-1940 жылдары Алматыдағы үш айлық мұғалімдер курсында оқып, соғысқа дейін Ескене, Доссор, Құлсары мектептерінде ұстаздық етті. Жәрдем Кейкиннің айтуынша, 1941 жылдары Доссорда оқығанда Далабай әдебиеттен сабақ бергенін, әдебиетпен айналысушы көптеген жастарға ықпалы болғанын, оқушыларға құпиялап Мағжан Жұмабаевтың «Батыр Баян», «Қорқыт» поэмалары мен өлеңдерін оқытқанын естеліктерінің бірінде еске ала кетеді. Сол жылдары мектеп қабырғасында жүргенде Жәрдемдер латын әрпімен жазылған Мағжанның жырларын ұстазының дәптерінен көшіріп алғанын айтатыны бар. Далабай Жазықбаев та Алматыда курста жүргенде М.Жұмабаевтың шығармашылығына тыйым салынғанына қарамастан, оның поэма, өлеңдерін өзімен бірге елге ала келген болар дейтінбіз. Өйткені қазақтың көрнекті ақыны сол жылдар алдында, 1938 жылы репрессияға ұшырағаны белгілі.
Айранкөлде туған Далабай Жазықбаевтың 20 жасында жазған екі өлеңі мен үшін сол кездегі қазақ ақындарының жырларымен салыстырғанда өзіндік сыршылдығымен, ашықтығымен дара тұратын. Оның «Туған жерге», «Аққу» жыры сол өзі туып-өскен жерінің қаймағы бұзылмаған табиғатының бейнесін, тыныс-тіршілігін әдемі жеткізіп беретін еді. Сол кездегі ел тынысы мен өз тағдыры да бірге өріліп, жымдасып жатыр деуге болады. Оның жасынан Жылойдың жері өзіне қанықтығын, жылда туған жерге барып тұратынын, түн болса айдынына алтын айдың нұры тамып, сұлудың мөлдіреген көзіндей көлдері толқынданып, шалқи ескен желі белесіне ұйқы бермей қарсы алатынын, сол сұлудың бұрымындай сылаң қаққан бір өзен сай қуалап күліп ағатынын, ол ерке Жем екенін, қырында өскен ақ бикеш тары жұмыртқадай аппақ дәнін көтере алмай теңіздей теңселіп судыр қағатынын, егіс маңы күндіз-түні той-думаны тарқамаған қызықты дүниедей жастардың салған әні таң алдына дейін құлаққа шалынатынын, ай да алыста ұясына кіріп, көк торғын шымылдығын түн түріп, аспан төсінен жұлдыздар тарап, көкжиектен қабақ керіп еркелеген сұлудай таң сыз беретіні, колхоздың жайлауындағы аулынан мал өрген туған жердің осы бір бейнесі шалғайға кетсе де есінен бір шықпайтынын жырлайды. Бұл сұрапыл соғыс алдындағы алдамшы тыныштық - 1940 жыл еді.
«Аққу» өлеңі өзі туған Айранкөлдің жазғытұры сұлулыққа тұнған бейнесін сипаттайтын. Әкем бір кітаптардың алғысөзінде: «Әрине, адам Айранкөлде де, Тұщыкөлде де туа береді. Бабаларымыз Тұщыкөл дегенді олқысынғаннан қоймаған шығар, иә көлге тым риза болғандықтан, иә ұтымды сөзге үйір туғандарымыз әдемі ат қойғысы келгендігінен Айранкөл атаған шығар, ол арасын біз білмейміз. Әйтеуір өзіме осы ат ерекше ұнайды. Туғаннан бұл жерді қалтқысыз сүйіп өстім» деуші еді. Ел аузындағы бұл көлдің атауының шығуы туралы аңыз, әңгімелердің бірі сонау XVIII-XIX ғасырдағы шапқыншылыққа да байланысты айтылатыны бар. Бірде шапқыншы жау көшкен елдің теңдегі саба, местерін тіліп жайратып кетеді. Шабылған елдің көз жасы қосылып, толқыннан толқын қуалап айдын көлдің беті малдың ағарғаны, айран-сүтімен ақ ала болыпты-мыс. Айранкөл тарихы мұнымен таусылмайтын. Біздіңше, керісінше сияқты. Көл, негізінен, жайпақ жазық далаға жайылып орналасқан. Оңтүстік-батыс жағында ғана биіктеу бел бар. Сол бел, төбе үстінен шықсаң жазда жел соққан кезде ығында орналасқан көл беті шымырлаған майда толқыннан ақ айранданып кетеді екен. Мұны әкем Жанаштың 90 жасқа толар жылы естелік фильм түсіремін деп жүріп байқап қалғанмын. Шынында Жылойдың жел-құзды күндері көл беті ақ айранданып, майда толқынын сапырып жатады екен. Осы көрініске қарап, бейнелі теңеу, ұтымды сөзге үйір ата-бабамыз осы бір өздері туған, кіндік қанын жуған көл атын Айранкөл деп тауып қойған ба деп ойладым. 2012 жылы әкем 90 жасқа толып, ғұмырынан бейнебаян түсіруді қолға алғанбыз. Бұл бізге оңайға соқпады. Өйткені өткен күндердің бейнесін, тарихи уақиғаларды қайта оралту мүмкін емес-ті және түсірушілер кәсіби маман болмағандықтан көңілдегі нәрсеміз ойлағандай шыққан жоқ. Қартымыздың естелігін ауылда түсіріп, әкенің туған жеріне түсіруші жастарды өз көлігімен апарғанмын. Су тасыған сәуір айы іші. Қаладан ұзап шықпаған жастар ә дегеннен айналасына, тұмса табиғатқа таңырқай қарап: «Аққуларды қара!», «Жылойда мұндай әсем жерлер бар екен ғой!», «Мұндай жерде туған Далабай ақындар, Жанаш атамдар тегін кісілер емес», «Бұл жерде туған адамдардың ақын болып жаралмауы мүмкін емес» деп жатты. Жастардың бірі: «Аққу қанша жасайды?» деп мен күтпеген сұрақты қойып қалмасы бар ма! Тіпті ойламаған нәрсем. Жауап беру керек. Алыста қанатын желге ақ желкен ғып жайып, айдында жүзіп жүрген аққуларға қарадым. Есіме Далабайдың «Аққу» өлеңі түсті.
- Шынымды айтсам қанша жасайтынын білмеймін. Мүмкін анау көлдегі аталық қулар Далабайдың, әкем Жанаштың балалық, жастық шақтарын көрген болар,- деп аққуларды көзбен ұзатып салдық. Онымен бірге «анау сайда Байбақты атам ат суарып, қырда әкелерім қозы қайырып, Жаниса, Бөпіш, Күния апаларым ән салып, Нәдірқұл, Байтақ көкелерім сыбызғыдан аққуларға күй шалған шығар» деп те қиялымызды айтып жатырмыз. Манағы таңырқаған таңырқаған ба, күн батпай-ақ шығыстан шара табақтай Ай туды. Қанаттары сампылдап қыр астынан бір топ аққу көлге ұшып келіп қонды. Сұңқылдақтар екен. Жастар көріністі жаппай түсіріп жатыр және олар да көпке дейін қуанышты, үлкен әсерде болды. Өмір мұнымен біткен жоқ. Кейін осы көрініс, Далабай туралы, оның «Аққу» өлеңін «Сұрша аққудың жүрегі» атты шығармама арқау еттім.
Ржев шайқасы: тозақ отынан тайсалмаған батырлар
Далабай соғысқа аттанғанда бүгінгі жастардан да балаң, 21-ге енді аяқ басқан жас екен. 19-дағы әкем ағасын Қосшағылдан өзі аттандырып салыпты. 1942 жылдың ортасында одан хабар-ошар келуін қойды дейді. Әкем туыс ағасын көп іздеді. Оның қайда қаза болғаны, қай майданда соғысқаны артындағы туыстарына, Жылой жұртшылығына көпке дейін белгісіз болып келді. Әкем беделін салып жүріп Далабай Жазықбаев пен Есқайыр Халықовқа аудан мектептерінің атын бергізді. Алматыға ескерткіш тақта орнатылды. Атасы дүниеден өткеніне екінші жыл өткенде, яғни Жеңістің 70 жылдығы қарсаңында үлкен немере қызы Арай Нұрмаханова интернеттен тауып, Далабай көкесі жайлы күтпеген бір дерек ұсынды. Қызымның айтуынша, «Жауынгерлік іс қағазында» Далабай Жазықбаев «Даладай Джазықдаев» болып қате жазылып келген екен. 331-ші атқыштар дивизиясында, Батыс майданда соғысқан. Бұл дивизия Далабайлар келгенге дейін 1941 жылдың 1 желтоқсанында Чуваш АССР-і, Алатыр қаласында жасақталып, қорғаныста болыпты. «Сол жылы 19 желтоқсанға дейін атақты Волоколомск үшін болған шайқасқа араласқан. 24 желтоқсан мен 1942 жылғы 25 қаңтар аралығында Тимаково, Хворосино, Лудинина Гораға келіп, Истарт ауданы мен Печора өзені бойында жасанған жауға қарсы ұрысқа қатысты» дейді.
Далабай майданға Қосшағылдан 1942 жылдың 7 қаңтарында аттанды. Сол жылы «15 қырқүйекте қаза болды» деген дерек пен «елде жаппай мобилизация 26 шілдеде басталды» деген дәйектің арасында маған бір сәйкессіздік бар сияқты көрінеді де тұрады. Д.Жазықбаевтар майданға келгенше оның дивизиясы Москва түбіндегі қолма-қол ұрысқа кірісіп те үлгерген екен. 1942 жылғы тамызда 331-дивизия 20-шы армия құрамында Рыжев-Сычов операциясында Погорело Городице қорғанысында тұрыпты. Одан кейін 11 тамызға қараған түнде бұл дивизия Еділдің орта ағысындағы Вазуза өзенінен өтіп, Сычоводан 13 шақырым жердегі Попсуево ауданының солтүстік аралдарын басып алу плацдарымында 7 ай бойы қорғаныс пен ұрыста болған. 331- дивизиямен қатар, 352-атқыштар дивизиясы, 1- гвардиялық танк бригадасы және 64-жаяу атқыштар бригадасы осы ұрысқа түседі. Бұл кең ауқымды плацдармда кеңестің бір жауынгеріне жаудың 10 танкісінің қарсы келгені жазылыпты. 7 айда ұрысқа қатысқан армия, дивизиялардан 3 мың адам қалып, Далабайлар соғысқан 20-армия құрамасы түгелімен жойылған. Бұл адам тағдырын шыбын ғұрлы көрмеген Кеңес тарихының жасырған былықтарының бірі дейді соғыс мемуарлары. Және көп жылдарға дейін құпия ұсталып келген.
Жазушы И.Г.Эренбургтен «Соғыстың төрт жылында есіңде не қалды?» деп сұрағанда ол «Ржев» деп жауап берген екен. Бұл ұрыс болмаса Москва мен Сталинградта және Курс доғасында жеңістер болмауы мүмкін екенін нық сеніммен айтады. Фашистік Германияның Орталық армиялар тобы бар күшін осы Ржев майданына төгіп, Сталинград пен Курск доғасына көмек жібере алмаған дейді. Бұл ұрыс туралы деректер еліміз тәуелсіздік алған кезімізге дейін ұзақ жылдар бойы жасырып жабулы жатқандықтан зерттелмей келгенін, әділетсіз болғанын айту керек. Қысқасы, соңғы уақыттарға дейін «Марс» операциясы құпияланып келіпті. Бұл соғысқа екі тараптан 10 млн әскер, 30 армия, корпус, мыңдаған танкі қатысқан мұндай кең ауқымды қиян-кескі ұрыс адамзат тарихында болмаған. Кеңес Одағы астанасынан 150 шақырым жердегі бұл шайқасты неміс басқыншылары «Москваның кілті» атаған. Сондықтан Кеңес басшылары осы тараптан қатты қауіптенген дейді. Ржев соғысын жазушы К.Симонов «Өлім даласы» атаса, оның тірі куәсі болған ақын А.Тверовский «Қанды еттартқыш»-қа теңеді. Ол Ржев шайқасы жөнінде «Мен өлтірілдім» («Я убит подо Ржевом») жырын жазды.
Тәуелсіздік жылдардағы Қазақстан Республикасының Украина және Молдавадағы Төтенше және өкілетті елшісі Зауытбек Тұрысбеков: «Рыжев-Вземский шоқысы үшін жан беріскен бұл ұрыс Екінші дүниежүзілік соғыс тарихында адам қаны суша аққан қаралы күн ретінде қалып отыр» деп баяндайды. Далабай Жазықбаев ұрысқа қатысқан 331-дивизия осыдан кейін екі мәрте Қызыл Ту мен Суворов орденін иеленген. Бұл ұрысқа қатысқан, Қазақстаннан жасақталған 100 және 101-дивизия құрамында көптеген қазақстандық Кеңес Одағы батырлары М.Ғабдуллин, М.Мәмбетова, Қ.Сүлейменов және жазушы Ә.Нұршайықов бар еді. Әрине, бұл соғыс тарихын біз қазір Қазақстан құрамаларының құрылуымен жазып жүргенімізбен, Д.Жазықбаев сияқты қазақтың ұлдары басқа да республикалардан, мысалы Чуваш АССР-ынан жасақталған дивизиялар сапында майданға аттанып, соғыз кезіндегі тағдыры белгісіз болуы да сол кездегі саясатқа байланысты еді. Оның дивизиясы құрамына кірген 20-шы санды армияны бізден басқа іздеуші қазақстандықтар да бар екен. Соның бірі қайғысын өлеңмен былайша жеткізеді. «Ей, Вазуза, тып-тыныш ағармысың, Ауыр қайғы сұм соғыс саған үшін. Суық қанға боялған сол күндерді, Қан жылаумен есіңе алармысың. Қара орманы орыстың қарағайлы, Білермісің бір дерек ағам жайлы?! Ей, Вазуза, тып-тыныш ағармысың, Жан жарасын сен елдің жазармысың?!» дейді.
Вазуза – Тверь облысындағы Еділдің оң саласы. Бұл жыр кейінгі ұрпақ біздің де жоқтау жырымыз еді. Себебі жоғарыдағы қазақстандық дивизиялардың осы ұрыста 80 пайызы ажал құшқан дейді. Кеңес тарихы бетінде әспеттеліп жүрген атақты маршал Жуков жоспарлаған бұл «Марс» операциясында 2 млн 600 мың жауынгер қаза тапқан! Қазақтың 17-20 жастағы жауынгер жастары жалаң кеудесімен жауға шапқан дейді! Бауырластар зиратында түгелдей 30-ға жуық қазақ жауынгерінің сүйегі жатқанын айтады. Далабай ақынға қайсысынан топырақ бұйырғаны белгісіз. Сол сұм соғыстың куәгерінің бірі: «1942 жылдың күзі мен қысында қара жер қарс айырылғандай болды. Ақ қар беті адам өліктеріне толғаны сонша жер беті аяқ алып жүруге мүмкін емес, оларды көметін бос топырақ та жоқ, қан судай ағып, өліктер тау болып үйілді. Қарсыдан қарусыз, тәжірибесіз солдаттарды жау автоматпен аяусыз қырды. Олардың арттарынан тапаншасын маңдайларына кезеп, қызыл командирлер тұрды. Маршал Жуковқа керегі де, ол құрған «Марс» операциясының мақсаты да осы еді. Адам тағдыры ойыншыққа тең уақыт, олардың артында келесі лектер дайын еді» деп жазады тарих мемуары. Басқыншылар өз басшыларына: «Танктердің шынжыр табаны тау-тау болып үйілген өліктерден тайғанап өте алмады» деп хабарлапты. Ржев-Зубцово-Сычово-Гжатск-Вызма-Белый-Оленин ұрысы тарихы «Ржев қанды көп бұрышы» аталған.Бұлардың 90 пайызы қазақтар болған. Оқыған, намысты, оты бар, қазақтың көзге түсіп келе жатқан жастары және саяси сенімсіз емес, бұзақылығы жоқ, қылмысқа тартылмаған және сталиндік 1937 жылдың аласапыранынан соң өртенге шыққан жас өскіндер еді дейді. Неміс тарихшылары мен Тверь адамдары Ржев соғысы туралы: «Жер бетіндегі тозақ осы жерде болды» деп жазады (Мемуардан).
Сол жылдың қысында генерал-фельдмаршал Паулюс армиясын қоршауға түсіріп, Еділ бойында Кеңес армиясы қарсы шабуылға шығады. И.Эренбург өзінің «Қазақтар» атты мақаласында бір фрицтің: «Біз жойқын күші бар қаһарман солдаттармен беттестік. Олар тура біздерге қарай дауылдай дүркіреген леппен жүгіріп келе жатты. Мен бұлардың қазақ деген халық екенін кейінірек естідім. Бұрын мұндай халық барын білмеуші едім,-деп мойындағанын жазады. Шынында Германиядағы немістің соғыс ардагерлері «Ржев жауынгерлерін» үрейлене еске алады. «Олар әскери борышын соңына дейін өтеген Отанына адал солдаттар еді» - дейді екен.
Сағыныш сазы
Далабай Жазықбаев 1920 жылы Атырау облысы, Жылой ауданы, Тұрғызба ауылына қарасты Айранкөл мекенінде дүниеге келді. Ескене, Доссор, Құлсары мектебінде қазақ әдебиеті пәнінің мұғалімі болды. Майдан даласында жазылған «Намыс үшін», «Жауынгер дос», «Таңертеңгі бір жеңіс» өлеңдерінен жеңіске деген сенім мен өмірге құштарлық есетін. Бейбіт уақытта өз шығармашылығымен бірге М.Ю.Лермонтовтың «Үш пальма», «Тұтқын», «Үміт» өлеңдерін және М.Голодныйдың «Щорс туралы жырын» аударған. Тұңғыш жырлары соғыстан бұрын «Песни народных акынов» жинағына шыққан. Ақынның шыққан тайпасы Алшын-Байұлы-Шеркеш-Жанғабыл Қосым еді. Анасының аты - Мария, руы Ысық, оның Пұсырманы, Құдияр, Шақабай Бекмағамбетқызы болып келеді.
Биыл Екінші Дүниежүзілік соғыстың аяқталғанына 80 жыл толып отыр. Әкеміз Жанаштың дерегінше, бұл соғысқа кең Жылой топырағында туған, зерделі де қарапайым Бошай Қонысұлы, Жолдыбай Қалмұратұлы, Жолдыбай Отарбайұлы, Молдағали Көршембайұлы, Айтжан Жанақұлы, Дүзбай Асарұлы, Аққағаз Жетібайұлы, Батырхан Қаражанұлы, Аққали, Нәсір Нығыметұлдары, Жылқышы Ізтұрғанов, Тасболат Балтайұлы, Сымғали Қарақұлшықов, Темір Қосыбаев, Ғұбайдолла Ахмәдиев, Боқай Тәжіұлы, Нұрберді Нұрсұлтанов, Тілеген Қаспаев, Жасау Есетов, Шығырбай Иманғалиев, Орынғали Сарбөпиев, Жақсылық Ерпанаев, Сағыт Иманов, Қасымғали Тұрғанбаев, Бәйет Жақсыбаев, Бисенғали Сағызбаев сияқты жасы үлкендеріміз, олардың ізін ала әкем Жанаш Нұрмаханның қатар, тұстастары – Бағыт Ысмағұлұлы, Бағыт Қалмұратұлы, Байнеке Ілиясұлы, Кемел Айтанұлы, Айтбай Қалмұратұлы, Ашықбай Әбдірақұлы, Бәсел Бижанұлы, Кенжеғали Кеңесұлы, Есмырза Есенғалиұлы, Төлеген Бисенғалиұлы, Сабыт Жұбаев, Дінқуат, Жанқуат Хантөреұлдары, Төремұрат Сағынайұлы, Әбдірахим Дүйсенұлы, Мәтжан Асарұлы, Ахмәди Бозтаев, Жұмағали Құлжанұлы, Тұрыш Тұрарбекұлы, Молдаш Нұрғараұлы, Бисен Өмірқұлов, Сейілхан Ізбасарұлы, Оңайбай Жабуұлы, Сүлеймен Қалусарыұлы, Әбіт Қыдырұлы, Жұмахан, Қызылбас Тоғызұлдары, Рахмет Қалдыбаев, Бәкір Серікұлы сынды алдыңғы толқын әкелер қан майданға аттанған еді. Алдыңғы толқын ағалармен бірге қолына қару алған екінің бірі, егіздің сыңарындай Мұздыбай Жанақов, Бәріл Бозтаев, Егізбай Есентұрлиев, Нұрмағамбет Жайлыбаев, Манан Жұмақұлов, Құлмағамбет Көптілеуов, Ізмұхан, Ізтұрған Есенғазиевтар, Күбірбай Бисалиев, Ізбай Жабағиев, Сары Мұқашев, Кетен, Нәш Шағырұлдары, Далабай, Оңайбек Жазықбаевтар, Құрмаш, Қарабала Мұрыновтар, Қали, Сүйіндік, Бердіғали Қазиұлдары, Қали, Сәбен Отарбайұлдары, Тәжі, Нұрмұхан Оразбаевтар, Қарағұл Беркінов, Қоңырбай Бисенғалиев, Балмахан Тәжіұлы, Қоблан Айшуақұлы, Молдаш Нұрғариев, Сейілхан Қалусариев, Жұмағали Құлжанов, Ахмет Амантұрлин, Қызыл Қаржаубаев, Әліп Мекеев, Қажы Аязбаев, Бақтығали Медиұлы, Ешімбет Құлыбеков, Муса Ұзақбаев, Қарабай Байтоқов, Жақсылық Қарамұрзиев, Мамай Ақмұрзиев, Шыңбай Өтеғалиев, Құрманғали Кенбаев, Байқұл Сарбасов, Қамысбай Ізтұрғанов, Жайылған Жетпісов, Сұлтангерей Шөкебаев, Қарабала Наушабаев, Оңайбай Жабуов, Қалжан Қашақов, Сенбі Назарғалиев, Бітім Тұрлыбеков секілді арыстар елге оралмады. Мұның ішінде қаралы қағаз келгендер де, хабарсыз кеткендер де бар еді. Көп атаның орны жалғаспай қалғаны рас еді.
Майданға аттанған әкелері мен ағалары орнын жоқтатпаған Төлеген Құлметенов, Хабжәлел Дүйсенұлы, Қапан Балмаханұлы, Құбай Бижанов, Нұрхайыр Байтақов, Жаймұхан Әбуұлы, Мұқан Орынғалиев, Арал Шағыров, Кемал Ермұханбетов, Сабаз Қойтанбаев, Алдияр Қалиев, тағы басқа да ағаларымыз 14-15 жастан тылда еңбек сапына тұрыпты. Ол кезде ел басына түскен ауыртпалық ер-азаматтарды ерте есейткенін ескерсек, оларда балалық шақ дейтін болмағанға ұқсайды. Біреулер әкеден жастай қалса, екіншілері ауылда арқасүйері болмағандықтан кәмелеттік жасқа толмай колхоздың ауыр жұмысында, мұнай кәсіпшіліктерінде кеңестік кездің тауқыметін аналарымен бірге арқалады. Соғыс жылдары тылда майданды азық-түлікпен, жылы киіммен, мұнай өнімдерімен жабдықтау, қаржылай ақша аударуға халықтың өз еріктерімен сенбіліктер ұйымдастырылып отырды. Жеңісті жақындатуда тылда аналары мен балалардың да еңбегі ерен еді. Күндіз-түні бел шешпей ауыл шаруашылығы мен мұнай кәсіпшілігінде жұмыста жүріп, май шам жарығымен мыңдаған жылы қолғап, шұлық пен тон тігіп, майдан шебіне жіберіп жатты. Ол жылдардың қаралы жесірлері Мәдиұлы Бақтығали қосағы-Рәш, Мұқашев Сары қосағы-Бұлжан, Қазиев Қали жесірі-Зәру, Шағырұлы Кетен жесірі-Тойған, Беркінов Қарағұл жесірі-Әләухия, Сарбасов Байқұл жесірі-Ырысты, Орынов Жақсылық жесірі-Тараш, Бисенғалиев Қоңырбай қосағы-Бөпіл (менің кіндік шешем), Шағырұлы Нәш қосағы-Ізекен, Жанақов Мұздыбай қосағы-Ақзер, Бозтаев Бәріл қосағы-Зылиха, Кенбаев Қарағұл жесірі-Жібек, Мұрынов Қарабала жесірі-Сақып, Ұзақбаев Мұса жесірі-Бәкиза, Жабағиев Ізбай жесірі-Зәкөн, Жұмақұлов Манан қосағы-Алтын, тағы басқа да шешелеріміздің есімдері елдік шежіремізге айрықша атап жазуға тұрарлық еді. Олар әкелер шаңырағын сақтап, отын өшірмей, ұл-қыздарын жеткізіп, ел қатарына қосты. Олар ауыр сынға мойымай, тылда еңбек ете жүріп, жеңіс күнін жақындатқан асыл жандар еді.
Елге аман оралған соғыс ардагері Құлшығай Нұрсұлтанов, тағы басқа майдангерлер өздерінің естелігінде: «Соғыс аяғына дейін майдан даласына тарап кеткен «Далабай» әнін грузиннің «Сулико» әнімен айтып келдік. Бәріміз де даланың ұлымыз ғой, өлең авторын, Далабайдың кім екенін білмесек те артымызда бізді жеңіспен күткен ел-жұртымыз барын сыз окопта жатып еске алып және елге деген сағынышымызды сол әнмен басатын едік. «Далабай» әні майдан шебіне елден келген газет, хат арқылы тарап кеткен секілді»,- дейді отты жылдар естелігінде.
Деректе бұл әнді ең алғаш Қазақ ССР-і халық артисі Зарипа Сүлейменованың соғыс жылдары, одан кейін де репертуарынан түспегенін айтады. Зарипа Ізтілеуқызы – Гурьев халық театрі іргетасын қалауға үлес қосқан жандардың бірі, Атырауға белгілі актриса және әнші еді. Жас шамасы Д.Жазықбаевпен қарайлас, 1920 жылы туған. З.Сүлейменова 1943-1970 жылдарға дейін Гурьев қазақ драма театрында қызмет етті. Қыз Жібек, Баян сұлу, Айман, Қарагөз, Еңлік және «Ана-Жер-Ана» рольдерін сомдады. Сүлейменовадан кейін халық арасына тарап, ұмытыла бастаған «Далабай» әніне арнап Сейілхан Құсайынов және Аманжан Бекеновтер жаңа әуен жазды. Жоғарыда айтылған «Сулико» әні орыс халқының емес, грузиндердің әні болатын. Қасым ақын Аманжоловтың да өз «Суликосы» бар-ды. «Бір тіл қатшы, Сулико, Көрдім гүлді бақшадан, Шық сорғалап, жас тамған..» немесе «Сенбісің, сәулем Сулико, Сонда бұлбұл даусыңнан, Жаңғырықты ну орман..» (Қасым). «Қайда екенсің, Далабай, Абзал жан ең ағадай, Өзің туған даладай, Бір тіл қатшы, Далабай..» (қайырмасы. Облыстық «Соц.құрылыс» газеті. 1943 ж. август.Жанаш. Н). Бірі қызға, екіншісі жас жауынгерге, соғыста хабарсыз кеткен бауырға арналады. Тіпті соғыс кезіндегі атақты «Катюша» әні де қызға арналғанын қазіргі ұрпақ біле бермейді. «Сенің әнің есімде, Мен туралы ұмытпа, Катюша..», «Сұлу Катюша орманға кетті, Партизан салған соқпақпен..». «Землянка», «Көк орамал», т.т. бәрі де солай болатын.
Екінші дүниежүзілік соғыс кезінде «Далабай» әнінен басқа да майдандағы жауынгерлер мен тыл еңбеккерлерін Жеңіске жұмылдыру, рухын көтеру мақсатында «Полк маршы», «Ұлы жолға» («Қоштасу» әнімен), «Ұмтыл алға, жауынгер» («Әскер» жырымен), «Төлеген ерге» (орыстың «Парен молодой» әнімен), «Қыздарға» (халық әні «Әру-ай» сазымен) әкеміздің ән-өлеңдері тарапты. «Парен молодой» атанған тәтеміз Төлеген Бисенғали атаның ұлы, ағасы Қоңырбай екеуі бірдей соғысқа аттанған еді. Ол Суворов және Богдан Хмельницкий орденді 4-ші әуе десантында, Сталинград майданында фельдмаршал Паулюс армиясын қоршауға түсірген ерлер қатарында соғысты. Майданды Кенигсберг түбінде гвардия майоры шенінде аяқтады. Қоңырбай әкеміздің (1904-1943) артында Алуа апамыз қалды. Анасы Бөпіл менің кіндік шешем еді. Бисенғали атамыздан Жаниса, Бітім апаларымыз, Қоңырбай, Төлеген тәтеміз тараған. Ұрпақтары бар.
19 жасында соғыстан бронмен қалдырылған әкеміз Жанаш Нұрмахан ол жылдары елде ұстаздық ете жүріп, соғыс тақырыбына, басқа да мазмұнда орыс әдебиетіндегі жырларды Д.Жазықбаев үлгісімен жалғастырып, аударып, баспасөз беттерінде жариялап тұрды. Бұлардың ішінде А.Пановтың «Төрт қыз», В.Рожденственскийдің «Отан үшін», А.Сафроновтың «28 туралы жыр», С.Алымовтың «Ана тапсырмасы», Е.Долматовскийдің «Менің сүйіктім», В.Лебед-Кумачтың «Біздің жолдас комиссар», А.Гатовтың «Таня (Зоя Космодемьянская) туралы жырын», М.Исаковскийдің «Қызметтен шекарашы келе жатыр», М.Голодныйдың «Партизан Железнияк», Я.Шведовтың «Жас қыран», С.Стальскийдің «Балаларға», «Келеді жүйткіп почталық тройка», «Лизавета», тағы басқа да өлеңдерін аударып, облыстық газет арқылы таратып тұрған. 1945 жылғы, 9 мамырда Жеңіс күнін зарыға күткен халық, еңбекшілер мен мектеп ұжымдары облыс орталығы Гурьев (Атырау) қаласы алаңында «Далабай» әнінің авторы әкеміз Жанаш Нұрмаханның «Әскер жырымен» көшеге шерулетіп шыққанын айтады.
Көптеген майдангерлер, әкелер мен ағалар Екінші дүниежүзілік соғыстан оралмады. Сол бір жылдардың естелігінде әкелердің барлығы 18-23 жасында ұлы істер атқарғанын ескерсек, олар сол өз уақытында жаспын деп емес, елге тұтқа, баспын деп үлкен жауапкершілікті мойнына алғанына таңғалмасқа амалың жоқ. Әрине, ол кезең мен бүгінгі заман аралығында айтулы уақиғалар мен дәуірдің жаңа бетбұрыстары болып өтті. Бейбіт заман орнап, жаңа ұрпақтың қалыптасуымен бірге олардың өмірге көзқарас, танымы мен пайымы да ұлы өзгерістерге түсіп жатты. Қазақ халқының ел басына күн туған қилы кезеңінде, әсіресе Екінші жаһандық соғыс тарихында майдан және тыл әндері немесе тарихи Жеңіс күні шырқалған ұлт тіліндегі патриоттық әндері аса көп те емес еді. Мұның ішінде М.Төлебаев пен Ж.Елебековтің «Тос, мені, тос», «Кестелі орамал» және «Жас қазақ» әндері аталып жүр. Майдан әндері туралы бұл естелік ел ішінен сондай дерек іздегендерге керек шығар деген ізгі ниетпен, «ат ауыздығымен су ішкен, ер етігімен қан кешкен», сол сұрапыл жылдарды басынан кешкен ата-бабасының өмір жолы артындағы ұрпақтарының жадында қалсын деген ниетпен ақ қағазға түсірдім.
Қанат Жанашұлы, «Алашордаға-100 жыл» республикалық жалпыұлттық әдеби байқауының А.Байтұрсынов атындағы арнаулы сыйлығының, «Әдеби Азия» Халықаралық I байқауының Гран-При иегері, Құлсары қаласы
