Осыдан 30 жыл бұрын еліміздің басты құжаты - Қазақстан Республикасы Конституциясы қабылданды. 1995 жылдың 30 тамызында бүкіл республика көлемінде бүкілхалықтық референдум өтіп, халқымыз таңдау жасап, қазіргі қолданыстағы Ата Заңымызды қабылдауға ықпал етті. Содан бері әр жылдағы тамыздың 30-ы мемлекеттік мереке ретінде ерекше салтанатпен атап өтіледі. Бірақ еліміздегі әртүрлі қоғамдық-саяси және әлеуметтік-экономикалық ахуалдарға байланысты Конституциямызға өзгерістер мен толықтырулар енгізіліп тұрды.
Тарихты таразыласақ
Әрине, бұл егемен еліміздің тұңғыш Конституциясы десек қатты қателесеміз. Өйткені бұған дейін де мемлекеттің қалыптасу тарихымен бірге басты құжатымыз да бірнеше рет қабылданып келді. Рас, әріге көз жүгіртсек, Қазақ хандығы тұсында да байтақ даламызда өз заманына сай заңдар үстемдік еткенін білеміз. «Қасым ханның қасқа жолы», «Есім ханның ескі жолы», Тәуке ханның «Жеті жарғысы» сынды заңдар дәуір талабына сәйкес өзгеріп, толықтырылып, қазақ халқының басты құжатына айналғаны анық. Мұның барлығы қазіргі Ата Заңымызға негіз қалағаны сөзсіз.
ХХ ғасырда Қазақстан КСРО деген алып державаның құрамына кіріп, өз мемлекеттігін құрғанда 1926 жылғы 18 ақпанда Қазақ АКСР-ның тұңғыш Конституциясы қабылданған еді. Онда заң басқару нысанын, мемлекеттік құрылысты, саяси режимді, мемлекеттік билік органдары құрылымын, атқарушы, өкім беруші органдары бекітілген. Сайлау құқығының, қаржылық құқықтық бастаулары белгіленді. 1926 жылғы Конституцияға сәйкес, Қазақстан Ресей Кеңестік Федерациялық Социалистік Республикасы (РКФСР) құрамындағы құқықтық республика болды.
Одан кейінгі басты құжат -1937 жылдың 26 нау-рызында Х бүкіл қазақтар құрылтай кеңесінде қабылданған Қазақ ССР Конституциясы. Ол 11 бөлім және 124 баптан құрылды. Онда: "СССР Конституциясының 14-бабынан тыс Қазақ ССР-і өзінің тәуелсіз құқықтарын толық сақтай отырып, мемлекеттік билікті өз бетімен жүзеге асырады" деп жазылған. Ол Конституцияда экономикалық, саяси-қорғаныс, басқа тең құқықты республикалармен ерікті бірігу, ҚазКСР келісімінсіз аумағының өзгертілмейтіні, республиканы басқару мәселелері бекітілген, сондай-ақ жоғарғы республикалық және жергілікті өкімет органдарының, заңнамаларының орындалуын бақылау, мемлекеттік және қоғамдық тәртіпті және азаматтардың құқықтарын қорғау, салық салу деген секілді мәселелер қарастырылған.
Қазақ КСР-дің 1978 жылғы Конституциясы
Келесі Конституция арада 40 жыл өткесін жаңартылды. 1978 жылдың 20 сәуірінде ІХ шақырылған республика Жоғарғы Кеңесінің кезектен тыс VII сессиясында қабылданды. Ол кіріспе, 10 бөлім, 19 тарау мен 173 баптан тұрған. Жаңа Ата заңға сәйкес, Үкімет билігі жұмысшы, шаруа, еңбек интеллигенциясының табына жататын халықта болды. Ал Үкімет билігі мен басқару жүйесінің үстінен Қазақ КСР коммунистік партиясы бақылады. Республиканың экономикалық жүйесі мемлекеттік, кооперативтік-колхоздық және кәсіподақ және басқа да ұйымдардың меншігі деп жарияланды. Ол кездегі Конституцияда республиканың ұлттық-мемлекеттік және әкімшілік-аумақтық құрылысы, жоғарғы және жергілікті билік пен басқару құзыреті, сайлау жүйесінің принциптері, халық депутаттарының құқықтық мәртебесі, экономикалық және әлеуметтік даму мемлекеттік жоспары институттары, мемлекеттік бюджет, сот тәртібі, төрелік соты, прокурорлық қадағалау секілді мәселелер қамтылған.
КСРО-дағы жариялылықтың жылы лебімен 1990 жылдардың басында демократиялық Қазақстанда 1978 жылғы Конституцияға өзгертулер енгізген бірқатар заң қабылданды. "Мемлекеттік өкімет құрылымдарын жетілдіру туралы" 1990 жылғы 20 қарашадағы заңға сәйкес Президент атқарушы және өкім етуші билік басшысы болғаны туралы ереже, министрлер кеңесі министрлер кабинетіне өзгертілді және жергілікті өзін өзі басқару, Қазақ Кеңестік Социалистік Республикасының атауын өзгерту, ҚР азаматтығы туралы заңдар мен басқа да құжаттар қабылданды.
Тәуелсіздік тұғыры – Ата Заң
1991 жылы 16 желтоқсанда Қазақстан өз тәуелсіздігін жариялады. Осы күні қабылданған «Қазақстан Республикасының мемлекеттік тәуелсіздігі туралы» Конституциялық заңы егемен еліміздің мерзімдік конституциясы болып танылды. Бірақ бұл уақытта Қазақ КСР-інің 1978 жылғы Конституциясы нормаларының және басқа заңнамалық актілердің заңдық күші жойылмаған еді. Сондықтан Қазақстанда жаңа кезеңнің талабына сай келетін заңдық құжат Конституцияны әзірлеп, қабылдау қажеттілігі туындады. Сөйтіп 1993 жылы 28 қаңтарда ХІІ шақырылған Қазақстан Жоғарғы Кеңесінің ІХ сессиясында тәуелсіз Қазақстанның тұңғыш Конституциясы қабылданды. Ол кіріспеден, 4 бөлімнен, 21 тараудан және 131 баптан тұрды.
Бұл Конституция Қазақстанның демократиялық өркениетті мемлекет құруының алғышарты болды. Мемлекеттің тәуелсіздігін қамтамасыз етіп, оны ары қарай басқару жүйесіне құрылымдық реформа жасауға негіз болды. Алғашқы Ата Заң - Қазақстан мемлекеттік егемендігін алған сәттен бергі көптеген құқықтық норманы: халықтық егемендік, мемлекет тәуелсіздігі, билікті бөлісу принципі, қазақ тілін мемлекеттік деп тану, Президентті мемлекет басшысы деп тану, сот органдары - Жоғарғы, Конституциялық және Жоғарғы Арбитраждық соттар және басқаларды қамтыды. 1993 жылғы Конституция негізіне парламенттік республика моделі алынды.
Қазіргі қолданыстағы Қазақстан Республикасының Конституциясы сөз басында атап өткеніміздей, 1995 жылғы 30 тамызда республикалық референдумда қабылданды. Басты құжатты қабылдау жөнінде бүкілхалықтық референдум өтіп, оған сайлаушылардың 90,58 пайызы қатысып, 89,14 пайызы жаңа Конституцияны қолдап дауыс берді.
Әрине, референдум өтпестен бұрын жаңа заң қызу талқылаудан өтті. Оған еліміздің беделді заңгерлерінен бөлек, Францияның Конституциялық кеңесінің өкілдері, осы елдің Мемлекеттік Кеңесінің мүшелері, Ресей зерттеу орталығының ең беделді заңгерлері жобалық жұмыстың жоғары талқылау шараларына атсалысты. Тәуелсіздік тарихында тұңғыш рет бүкілхалықтық талқылауға салынған да, елдің көптеген пікірі ескерілген де осы Негізгі Заң еді. Ресми мәліметтерге қарасақ, құжатты талқылауға 3 млн. 345 мың адам қатысыпты. Жұртшылық тарапынан сарапталған 31 мың 886 ұсыныс түссе, соның 1 мың 100-і конституция жобасына енгізілген. Бұл Конституция 9 тараудан, 98 баптан тұрады. 1995 жылғы Ата Заңымыздың 1993 жылғы Конституциядан айырмашылығы - жаңа басты құжатта (алғаш рет азаматтың құқығына қатысты ғана емес, адам дүниеге келген сәттен одан ажырамас құқықтарына да қатысты нормалар енгізілді.
Әрине, уақыт үндестігіне қарай, Ата Заңымызға өзгерістер мен толықтырулар енгізіліп тұрғанын да жоғарыда айтып өттік. Ол алғаш рет 1998 жылы және 2007 жылы орын алды. Ол Президенттің өкілеттілігін ұлғайтуға қатысты болды. Бұдан кейін де Конституцияда елеулі өзгерістер орын алғаны белгілі. Айталық, 30 жылдың ішінде еліміздің Ата Заңына алты рет өзгерістер мен толықтырулар енгізілген екен. Нақтырақ айтқанда, 1998, 2007, 2011, 2017, 2019 және 2022 жылдары жаңа заңдық нормалармен толықтырылды.
Айталық, 1998 жылы Конституцияның 19-бабына түзету енгізілді. Президенттікке үміткер азаматтың жас шегі 40-қа дейін көтеріліп, 65 жасқа дейінгі шектеу алынып тасталды. Сонымен қатар Парламент депутаттарын партиялық тізіммен сайлау туралы және басқа да толықтырулар болды.
2007 жылдың мамырында Парламент палаталарының бірлескен отырысында елдің мемлекеттік құрылымының нысанына қатысты түзетулер енгізілді. Қазақстан Президенттік-Парламенттік басқару нысаны бар біртұтас мемлекетке айналды.
2017 жылғы наурызда Президент «Қазақстан Республикасының Конституциясына өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы» заңға қол қойды. Жаңа заңға сәйкес Президенттің бірқатар өкілеттігі биліктің басқа тармақтарына да берілді. Ал 2019 жылдың наурыз айында Конституцияға Қазақстан астанасының атын өзгерту жөнінде түзетулер енгізілді.
Батыл бетбұрыс кезеңі
Қазақта «Елу жылда ел жаңа, қырық жылда қазан жаңа» деген нақылы бар. Мен оған «Отыз жылда орда жаңа» деген сөзді қосар едім. Өйткені еліміз егемендік алғаннан кейінгі 30 жылдан кейін елордамызда елеулі саяси өзгерістер орын алып, билік шын мәнінде жаңарды. Жаңа Қазақстан құрылып, бұл Конституциялық референдум арқылы көрініс тапты.
Иә, Ата Заңмыздың негізгі өзгерістері осыдан үш жыл бұрын орын алды. Яғни, 2022 жылдың 5 маусымында Конституцияға өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы республикалық референдум өтті. Бұл жалпыұлттық референдумда қазақстандықтар Ата заңымыздың 33 бабына 56 өзгеріс енгізуге өз дауыстарын беріп, таңдау жасады.
Референдум қорытындысымен Ата Заңның 43-бабына 3-тармақ қосылды. Онда ҚР Президенті ел басқарып тұрған кезінде саяси партияда бола алмайтыны атап көрсетілген. Бұл тыйымның Конституциялық Соттың, Жоғарғы Соттың және өзге де соттардың төрағалары мен судьяларына, Орталық сайлау комиссиясының, Жоғары аудиторлық палатасының төрағалары мен мүшелеріне де қатысы бар. Бұл қадам бұрынғыдай бір ғана партияның саясат сахнасындағы шексіз үстемдігіне шектеу қойды. Сондай-ақ, осы бапқа қосылған 4-тармаққа сәйкес: «Президенттің жақын туыстары мемлекеттік саяси қызметшілердің, квазимемлекеттік сектор субъектілері басшыларының қызметтерін атқаруға қақысы жоқ» деп жазылды. Ал Тұңғыш Президенттің Президент лауазымына қатарынан екі реттен көп сайлануына мүмкіндік беретін бап жойылып, «Тұңғыш Президенттің мәртебесі мен өкілеттіктері Конституциямен және конституциялық заңмен айқындалатыны» туралы 46-баптың 4-тармағы алынып тасталды. Және 91-баптағы Тұңғыш Президенттің тәуелсіз Қазақстанның негізін салушы деген мәртебесі туралы норма күшін жойды.
Конституциялық реформа аясында Президенттің жергілікті әкімдердің жұмысына орынсыз килігу мүмкіндігі шектелді. Нақтырақ айтсақ, Мемлекет басшысының облыстар, республикалық маңызы бар қалалар мен астана әкімдері актілерінің күшін жоятыны не қолданылуын толық немесе ішінара тоқтата тұратыны туралы құзыреті жойылды. Сонымен бірге, Президенттің аудан, қала, ауылдық округ әкімдерін лауазымынан босату туралы құзыреті де алынып тасталды. Ал 87-баптың 4-тармағында аудан, қала, ауылдық округ әкімдерін Президент облыс аумағында орналасқан мәслихат депутаттарының немесе республикалық маңызы бар қалалардың және астананың мәслихат депутаттарының келісімімен тағайындайтыны көрсетілді. Президент жергілікті депутаттардың алдына кемінде екі кандидатура ұсынып, дауысқа салу арқылы шешім қабылдануы керек. Яғни, дауыс беруге қатысқан депутаттардың көпшілігінің дауысына ие болған кандидат тағайындалады.
Конституциялық референдум қорытындысымен Сенаттағы Президент квотаның саны 15-тен 10 депутатқа дейін қысқарып, оның бесеуін Қазақстан халқы Ассамблеясы ұсынатын болды. Бұған дейін Конституциялық Кеңес ретінде жұмыс істеп келген институт Конституциялық Сот болып құрылып, қайта жаңғыртылды. Конституциялық Соттың құрамында 11 судья кіреді. Ондағы 6 судьяны Парламент, 4 судьяны Президент тағайындайды. Ал төрағасын Президент Сенаттың келісімімен бекітеді. «Мемлекеттік хатшы» «Мемлекеттік кеңесші» институты болып өзгерді. Оның міндетіне Президентке ұсыныстар мен ұсынымдар әзірлеу кіреді.
Референдум қорытындысы бойынша Мәжіліс депутаттарының жалпы саны 107-ден 98-ге азайды. Ондағы халық қалаулылары пропорционалды және мажоритарлы жүйе бойынша сайланады. Ал бірмандатты сайлау округінен сайланған Мәжіліс депутаттарынан мандатын сайлаушылар кері қайтарып алу құқығы енгізілді. Бұрын Мәжіліс заң жобаларын қарап және мақұлдап қана келсе, енді заңдарды қабылдау құзыретіне ие болды. Ал бұрын заңдарды қабылдап келген Сенатқа заңдарды мақұлдау не мақұлдамау еркі берілді. Республикалық бюджеттің атқарылуын бақылау жөніндегі есеп комитеті Жоғары аудиторлық палата болып өзгерді. Оның төрағасы бір жылдың ішінде Мәжіліс депутаттарының алдында екі рет есеп берді. Парламент конституциялық заңдарды палаталардың бірлескен отырысында кемінде екі оқылымда қабылдап жүр. Тағы бір маңызды жайт, заңдарды жедел қабылдау тәртібі енгізілді. Халықтың өмірі мен денсаулығына, конституциялық құрылысқа, қоғамдық тәртіпті сақтауға, елдің экономикалық қауіпсіздігіне қатер төндіретін жағдайларға жедел ден қою үшін Үкіметтің заң шығару бастамасы арқылы енгізілетін заң жобалары Парламент палаталарының бірлескен отырысында шұғыл қаралатын болды.
Ата Заңда жер және жер қойнауы, су, өсімдіктер мен жануарлар дүниесі, басқа да табиғи ресурстар халыққа тиесілі екені кесімді түрде бекіді. Халықтың осы құқығын мемлекет қазақстандықтар атынан жүзеге асырады. Референдумнан кейін өлім жазасын ұлттық заңнамадан жою туралы шешім де Ата заң арқылы түпкілікті бекітілді.
Референдум қорытындысымен прокуратураның құзыреті, оның жасақталуы мен қызмет тәртібі Конституциялық заңмен белгіленді. Ал Конституцияға енген жаңа нормалар Адам құқықтары жөніндегі уәкілге иммунитет қалыптастырды. Қысқаша айтсақ, аталған лауазым иесі азаматтардың құқығы мен бостандығын қорғау кезінде қандай да бір өзге мемлекеттік органдар мен лауазымды тұлғаларға тәуелді болмайды, ешкімге есеп бермейді. Ол өз жұмысы аясында Конституциялық Сотқа жүгіне алады. Ал оның құқықтық мәртебесі мен қызметін ұйымдастыру Конституциялық заң арқылы айқындалған.
«Бұл ән бұрынғы әннен өзгерек» дегендей, соңғы Конституциялық референдум ел болашағына батыл бетбұрыс жасап, Жаңа Қазақстан құрудың игі бастауы болды. Бүгінде Қазақстан осы Ата Заңымыздың аясында құқықтық мемлекет ретінде өсіп-өркендеп, дамып келеді.
Е.ҚОШАҚАНОВ
