Өткен жылдың қараша айында Қарашүңгіл алаңындағы №7 ұңғыдан мұнай бұрқағы атқылағанына 126 жыл толды. Бұл бүгіндері бүкіл дүние жүзіне мәлім болған Қазақстан мұнайының алғашқы тамшылары еді. Тарих қойнауына көз салсақ, сол кезде қазақ жерінде «қара алтынды» игеру жұмысы қалай басталып, кімдер еңбек етіп еді деген ой келеді. Жалпы, елдегі мұнайды ғасырдан астам уақыт бұрын тапқан кімдер, қалай тапты?
«Жер майы»
Мұнай тарихын зерттеуші ғалымдар қазақ мұнайын орыс және шет ел зерттеушілері тауып, кәсіпкерлер игерді деп тұжырымдайды. Бұл пікірге сүйенсек, мамандар зерттеушілерге құрал-саймандарымен еріп келеді де, көрсеткен нүктені қазып, мұнай ала беретін тәрізді. Алайда бұл асығыстау айтылған пікірге ұқсайды. Мұнай және оның қасиеттері адамзатқа ежелден мәлім болулы. Әзірбайжаннан Иранға мұнай тасымалданғаны жөнінде деректер III - IV ғасыр тарихшыларының жазбаларында сақталған екен. 1594 жылы Әзірбайжанда тұңғыш рет мұнай құдығы қазылыпты. Оның тереңдігі 35 метр болса керек. Құдықта өнген мұнай қабырғаларына тас қаланған қамбаға құйылып, сақталатын болған. Мұнайды құдық қазу арқылы өндіру 1872 жылға дейін созылыпты. Ал мұнай және оның қасиетттері жөнінде бұрынғы өткен бабаларымыз білді ме? Еділ - Жайық - Жем алабында қара алтынның барлығы ежелден мәлім болса керек. Мұны Майқұдық, Жақсымай, Майкөмген, Мұнайлы сияқты жер атаулары дәлелдейді. Иә, Жайық - Жем алабында мұнай бары ежелден мәлім болған. Жер бетінде жылғаланып жатқан немесе тайыз құдықтарға жиылған «жер майы» жөнінде деректер де баршылық. Бірақ бабалар оны өндірістік негізде ұқсатуды білмеген. Жер бетінде жылғаланып шығып жатқан сұйықтықты ыдыстарына құйып алып, шырақ болмаса отын ретінде пайдаланып, малдың жарасын емдеуге, сондай-ақ, арбасының дөңгелегіне жағу үшін пайдаланғанға ұқсайды. Мұнайлы өлкенің шежірешісі Қожыбай Әлжанұлы Игілік XVIII ғасырда өмір сүрген Мәтен атты балгердің науқасты мұнаймен емдегені туралы аңыз бар екенін айтады. Сол кезде оның қонысы қазіргі Мәтен кен орнының төңірегінде болса керек. Қызылқоға ауданына қарасты Мәтенқожа әулиенің зираты маңында «жер майының» жер бетіне шығып жатқанын жұртшылық жақсы біледі. Күні бүгінге дейін дертіне дауа іздеген адамдар әр тараптан келіп, әулиеге тәу етіп, түнейтіні де ақиқат. Қызылқоғаның азаматтары зират жанына түнек үйін тұрғызып, игілікті іс жасағаны да жасырын емес. Мақат кен орнының алғашында «Мақат - балшыкем» деп аталуы да санаға ой тастайды. Ақын Мұрат Мөңкеұлы: Еділдің бойы қанды қиян, Жайықтың бойы майлы қиян, Маңғыстаудың бойы шаңды қиян, Адыра қалғыр, үш қиян! - деп күңіренген ғой. Бір ғажабы, күні бүгінге дейін осы мәліметтерді айта отырып, қазақ жерінде мұнай орыс зерттеушілері мен ғалымдарының еңбегімен табылды деген ұйғарымды көлденең тартамыз. Бұл ертеден қалыптасқан ұлы орыстық шовинизмнің салқыны сияқты. Өйткені, тәуелсіздікке қол жеткіздік, әйтпесе, оңды - солымызды танымаған бейшара едік деп келдік. Сол үрдіспен орыс зерттеушілерінің көрсетуімен мұнай кені табылып, игерілді деген пікірге сендік. Осылай қалыптасқан пікір күні бүгінге дейін де өзгермей келеді. Осы пікірге тоқтасақ, ақиқаттан аттарымыз кәміл екен. Оған көз жеткізу үшін мұрағаттан алынған, А.Елеусінов, Қ.Смадъяров, басқа да осы тақырыпқа қалам тербеген қаламгерлердің кейбір деректерін зерделейік. Петр патшаның тұсында Хиуаға жіберілген әскери экспедиция немесе XIX ғасырда осы өлкені зерттеген орыс саяхатшылары мен оқымыстылары белгілі бір алаңды қазудың нәтижесінде қарап, мұнай көзін анықтаған жоқ. Жер бетіне шығып жатқан жылғаларды көріп, оның мол өнімнің хабаршысы екенін түсінді. Сөйтіп жаңалығын орталыққа жеткізуге асықты. Мәселен, Н.А.Северцев 1860 жылы Мұнайлының маңында қара майдың бір төбенің баурайынан төмен қарай ағып, су бетіне жайылып жатқанын мәлім еткен. Зерттеушілердің еңбектерінде Доссор, Қарашүңгіл, Мақат, Ескене, Новобогат алаңдарында да мұнайдың табиғи түрде жоғары жарып шығып жатқаны айтылған. Түптеп келгенде, олардың ақпарлары жан-жақты зерттеудің қорытындысы емес еді. Тек жол-жөнекей көрген-білгендері жөнінде жазылған үстірт дүниелер болатын. Жер бетінде шығып жатқан мұнай бұлағына алғаш кезіккен жергілікті халықтың өкілі екені дау туғызбаса керек. Өйткені бабаларымыз қысы - жазы малдың соңында жүріп күн кешкен. Жер бедерін жете біліп, шұрайлы жайылым, жайлы қыстақ болатын қоныстарды айтпай таныған. Жазғытұрым Жем - Жайықты жоғарылай көшіп, қоңыр күзде Атырауына оралар жолда әрбір ой - шұқырды жаңылмай жадында сақтаған. Бабалардың осындай құдіреті туралы немістің әйгілі саяхатшысы Свен Гедин өткен ғасырдың аяғында былай деп жазған: «Қазақтардың жер жадын жаңылыспай білетін ерекше қасиеті бар және олар бір көрген мекенін ешқашан ұмытпайды. Бейсауат жолаушыға белгі - бедерсіз мынау даланың барлық тұсы бірдей болып көрінеді, ал қазақтардың қай - қайсысы болсын соқыр түннің өзінде қай жерде келе жатқанын жаңылыспай анықтай алады. Олар, әрине, әр кезде жұлдызға қарап бағдар жасамайды. Қазақтарға бұл өлкенің әрбір бұтасы, әрбір тасы таныс. Ол әрбір жерді сәл ғана өзгешелігіне қарап, анықтай алады. Ал европалық жан арнайы прибордың көмегінсіз ештеңе анықтай алмас еді». Бір кереметі, бабалар сайын даланың ой - шұқырының қасиетін жасырмаған. Елді мекен болсын, сулы не шөлді жер сипаты да құпияда сақталмай, бүкпесіз айтылып, мәлімет қатесіз жеткізілетін. Бұл көшпенділердің айнымайтын қағидасы еді. Жазба-сызбаға дағдыланбаған халықтың арасында қарлығаш хабарды айтқан адамның аты ұмытылса да, жаңалықтың ұмытылмай кең таралуы дағдылы нәрсе. Олай болса мұнайды алғаш тапқан балгер Мәтен, иә Қарашүңгіл әулие, әлде Доссор поселкесінің оңтүстігіне жерленген Дос деп дәл баспасақ та, зерттеушілерді күнде жер майын алып жүрген бұлағына бастап апарған бабамыз қазақ болғаны анық. Сөзіміз дәлелді болу үшін тағы бір деректерге жүгінейік. Қазақстан Республикасының Орталық Мемлекеттік мұрағатында Ембі мұнай кәсіпшіліктерінде жұмыс жасау үшін 1898 жылы Деппельмайер жасақтап жіберген экспедицияның қызметшілері мен жұмысшылары тіркелген журналда үш қазақтың экспедицияның жолбастаушысы болып алынғаны көрсетілген. Олар Қожамбетов Меңдібай, Сексенбаев Базарбай және Байдалиев Игілік. Алғашқысы күніне 3 сом жалақыға шарттасқан екен. Бірақ аттан құлап, басы жарақаттануына байланысты Гурьевте қалуға мәжбүр болыпты. Ал үшіншісі Байдалиев 5 сом жалақы және әрбір көрсеткен кен орны үшін 5 сом сыйлық алуға келісіпті. Ол төрт мұнай көзін көрсетіп беріп, 20 сомды иеленіпті. Сол тұста қойдың құны 5-7 сом. Демек бір жолбастаушыны айына 20 - 25 қойдың құны болатын ақшаға жалдаған. Ал онсыз экспедиция жер бедері зерттеліп, түсірілмеген, шетсіз ен даладағы қай төбенің, не қай жыраның бойында «жер май» өніп жатқанын таба алмайтын еді. Тіпті, әлдекімнің сілтеуімен жолға шықса да ойындағысының орындалуы неғайбыл болатын. Жолдан бұрылса адасады, одан әрі өміріне қауіп. Сондықтан олар жолбасшысыз жолға шықпады. Келімсектер аңғал да аңқау бабамыздың шындықты бүкпей айтатынын малданып, мол олжаға бата берді. Қаратон мен Қарашүңгіл алаңдарында бұрғылау жұмыстарын жүргізіп жатқан Демин деген шебер 1901 жылғы 18 қаңтарда Қаратон мен Прорва арасындағы жол бойында мұнай көзі барлығын қазақтардың айтқанын, ертемен соны көру үшін жолға шыққалы отырғаны туралы жазыпты. Барып келгеннен кейін әлгілер қуанышты хабарын қожайынға жеткізуге асығады. Бұл жолы ол әлгі нүктенің орнын дәл көрсетіп, адаспай табуды қамтамасыз етеді. Жаңағы шебердің 1901 жылы 5 ақпанда жазған мына хаты соны дәлелдейді: «Ақбас болысында Жылойдан 25 шақырым, Ембіден 12 шақырым, Теңізден 10 шақырым, Қаратоннан 30 шақырым жердегі Сары-Төбе деген жерде май шығып жатыр»./ Қазақстан Республикасы Орталық мұрағаты, 680 қор. 1 жазба, 1-іс, 47-48 б./. Қорыта айтсақ, қазақ жеріндегі мұнай көздерін тауып, оны әмбеге әйгілеген біздің бабаларымыз екеніне шүбә жоқ. Қазақ мұнайын қазақ тапқан. Ал аты аталып жүрген оқымыстылар мен кәсіпкерлер зерттеушілер мен игерушілер ғана. Ұрпақ үшін баға жетпес қызмет қылған бабамыздың есімі қағазға түспей қалған сыңайлы. Иә, олардың есімі жазылған құжатты таба алмай жүрміз. Бірақ игілікті ісі өлмек емес. Бабалар тапқан мұнай тамшылары бүгінде теңізге айналып, бір ғасырдан аса ел игілігіне қызмет етіп келеді, келешегі де жарқын. Зиялы мемлекетке зор пайдасы бар жаңалықтар ашқан адам үлкен марапатқа ие болып, материалдық жағынан ұлығыланады. Жайық-Жем аралығында мұнай барлығын хабарлаған саяхатшы Н.А.Северцевке Прага географиялық қоғамы 1-сыныпты алтын медаль тақса, Мәскеу университеті эоология докторы атағын берген екен. 1925 жылы Қосшағыл мұнайын торсыққа құйып әкеліп, табыс еткен Бешім Қызылбасовтың есімі мұнай шежіресінің беттеріне алтын әріппен жазылып, оған өмірлік зейнетақы тағайындалыпты. «Қазақстанда кен орнын алғашқы ашушы» құрметті атағын иеленіп, абыройға бөленгендер ондап саналады. Ендеше Қазақ мұнайын алғаш тапқан біздің бабалар бұдан да зор құрметке әбден лайықты! Өндірістік барлау Ембі өңірін өндірістік негізде барлау Түркістанға теміржол төсеу жұмыстарымен бірге басталады. 1892 жылы Рязань - Орал теміржолы қоғамы және Геологиялық комитет Жайық - Ембі бассейнінің табиғи байлықтарын зерттеу үшін геолог С.Н.Никитиннің басшылығымен экспедиция ұйымдастырады. Ол осы аймақта тұңғыш рет қолмен бұрғылау арқылы барлау жұмыстарын жүргізеді. Доссорда - 6, Ескенеде - 1, Қарашүңгілде 5 ұңғыма қазылады. Олардың тереңдігі 6 - 9 метрден аспапты. Алынған мәліметтерге қызыққан Елецк қаласындағы қорғаушы /адвокат/ Лебедев мұнай барлауға 1892 жылы алғашқы рет тапсырыс жасайды. Ол Дөңгелексор, Ащықұдық, Мұнайлы және Қарашүңгілде барлау жұмыстарын жүргізеді. Бірақ бұл іске өзінің күшін, капиталын жұмсағанымен ешқандай нәтиже шығара алмаған. Қаржысын тауысқан соң әріптестер іздейді. Ақыры барлық құндылықтарын Петербордың кәсіпкерлері Грум-Гружимайло, Деппелмайердің мирасқорлары және Леман дегендердің компаниясына сатып жібереді. Компания құрған «Ембі-Каспий» серіктестігі Доссор, Ескене, Қарашүңгіл және Қаратонда 1898 жылға дейін қолмен бұрғылап 60 ұңғыма қазды. 1899 жылы мұнай барлау жұмыстары Леманның қолына өткен соң жұмыс қыза түсті де, серіктестік Қарашүңгілдің өзінде тереңдігі 38 - ден 275 метрге дейін баратын 21 ұңғыма қазды. Соның бірі - №7 ұңғымадан 1899 жылы 13 қарашада 40 метр тереңдіктен мұнай бұрқағы шапшып, 18 сағатта 25 тоннадай мұнай берген-ді. Қазақ мұнайының шежіресінде «Ембі мұнайының тұңғышы 1899 жылы 13 қарашада мұнай атқылаған №7 ұңғыма» деп көрсетіледі. Мұрағат деректеріне қарағанда, Қарашүңгілден мұнай бұдан бұрынырақ, яғни 1899 жылғы шілдеде алынған екен. Ол туралы Қарашүңгілдегі бұрғылау шебері Демин мен оның көмекшісі Карабатов Гурьевтегі сенімді өкілі А.Ивановқа сол жылғы 10 шілдеде мәлімдепті. Хатта төмендегідей хабарды жеткізіп, оны Петербургке баяндау сұралған екен.
- №1 мұнара маңында қазылып жатқан скважинаның ремені үзіліп кетіпті. Төмен құлаған штанг ойған жерден мұнай шапшыды. Содан кейін оның қуатын білу үшін күндізгі 11 - ден түнгі 11 - ге дейін сорғымен айдадық. 15 сағаттан кем емес уақыттың ішінде 6 мың пұт қоспасыз су араласпаған таза мұнай алдық. Түнгі 2 сағаттан бастап су араласқан мұнай құйыла бастады. 48 сағат бойы ауысыммен жұмыс жасап, дамылсыз сұйықтықты айдаумен болдық. Барлық уақытта да су араласқан мұнай құйылып тұрды. Сұйықтың құрамындағы мұнайдың мөлшері 12 пайыздан көп емес. Жалпы алғанда тәулігіне 1500 пұт мұнай алынады. Содан соң мұнай айдауды тоқтатып, тағы 52 пұт тереңдедік. 109 футте озокрит бар қабатқа кездестік те, 139 футқа жеткен соң бұл скважинадағы жұмысты тоқтаттық. Бірақ та басқа нүктелердегі қазу жұмыстары тоқтатылған жоқ. Соның жемістісі мұнай бұрқағы атқан №7 ұңғыма болғаны белгілі. Көрсетілген жылдардағы жұмыстың қаншалықты қиыншылықпен ұйымдастырылғанын көз алдымыздан өткеру үшін мұрағатта сақталған сол Деминнің хаттарынан үзінді келтірейік.
-13 қазақ есеп айырысты. Жалақыны өсіруді талап етеді...
-Бұларға татарлар қосылды...
-Қаратонда 8 адам жұмыс жасаудан бас тартты.
-«Жақында Адайлар жұмыс жасауға келеді» деп отырмыз.
-Қырғыз Құрманғазыға 75 сом 20 тиын беруіңізді сұраймын. Одан сою үшін 8 қой және бір сиыр алдым.
-Мен Қарабайлы болысы 1 - ауылдың қазағы Құрманғазы Жаманов 75 сом 20 тиынды алдым.
-Сауатсыз болғандықтан және жеке өзінің өтініші бойынша ол үшін мен Сімбірті болысы №9 ауылының қазағы қол қойдым.
-Тағысын тағы... Қарашүңгіл мұнайы өзінің химиялық құрамы, сапасы жағынан Баку мұнайынан әлдеқайда сапалы болып шықты. Оның салмағы жеңіл, майы көптеп есептелді. Бұрғылау жұмыстарының нәтижесінде №7, №109, №126, №148 ұңғымалардан мұнай көріне бастады. Әрі тайыз, әрі сапалы мұнайдың табылуы туралы хабар талай байлыққұмар капиталистердің назарын аударады. «Новое время» газетінің Қарашүңгіл мұнайы туралы сенсациялық мақаласын бүкіл Ресей газеттері көшіріп басады. Оның өзі Ембі өңірінің болашағына деген көзқарасты өзгертіп, барлау жұмыстарын жеделдетіп жүргізуге үлкен ықпалын тигізеді. Қарашүңгіл Жайық-Ембі ауданындағы ең бай және жұмысы көп кәсіпшілік болып табылды. Мұнай бұрқағы атқылаған кезде Н.Н.Леманның қарамағында 89 адам еңбек етсе, оның 40 - ы қазақ еді. Алғашқы қазақ мұнайшылары Көккөз Бегимов, Өтебай Баймағамбетов осы бұрқақ атқылаған айда 50 сомдай табыс тауыпты. Леман серіктестігі Қаратон мен Доссордан, Ескенеден бірнеше онша терең емес ұңғылар қазып, аздаған өнім алады. Бірақ жұмысты одан әрі жалғастыра беруге қаражаты таусылады да, барлық жерде барлау-бұрғылауды тоқтатады. Алайда болашағынан үмітін үзбейді. Концессия мерзімін тағы да үш жылға ұзартып, серіктестікке кісі іздейді. Пайда табу үмітімен 1908 жылы Қазанның бай саудагері Стахеевты іске тартады. Екеуара келісімде Леман Стахеевке 20 мұнай учаскесін /12-сін ақысыз/ береді. Ол үшін өнімнің 10 пайызы Леманның меншігіне берілетін болады. Олар шетел капиталына Ембі ауданындағы барланған жер учаскелерін бірігіп игеруді ұсынады.
Бағыт Сматуллин,
ардагер - мұнайшы
«Ембімұнайгаз» АҚ ардагерлер кеңесінің төрағасы
