Қоғамда адамның ішкі әлемін, күйзелісін, жанайқайын көбіне көзге ілмей жатамыз. Сол үшін үнсіз күрестің соңы қайғылы аяқталуы мүмкін. Суицид тақырыбы – айтып өтпеске болмайтын, қоғамды алаңдататын шынайы мәселе. Бұл жай ғана медициналық немесе психологиялық жағдай емес, әлеуметтік жауапкершілік пен үнсіздіктен туындаған салдар. Әсіресе, жастар арасындағы бұл көрініс қоғамның болашағына төнген қауіптің белгісі десек де артық айтпаған болар едік.
Жуырда осы мәселе төңірегінде балалар мен жасөспірімдер арасындағы суицидтік мінез-құлықтың алдын алу жолдарын жан-жақты талқылауды жөн көрдік. Және осы бағытта 7 жылдық тәжірибесі бар психолог, әйелдер мен балалардың психологиялық денсаулығын реттеу және жақсарту бағытында жұмыс істейтін Нағима Орынғалиқызымен арнайы тілдестік. Ол өз сөзінде кейінгі жылдары жастар мен жасөспірімдер арасындағы суицид мәселесінің ушығып тұрғанына тоқтала отырып, бұл жағдайға итермелейтін негізгі себептер туралы өз ойымен бөлісті.
- Суицид - адамның өмірден үмітін үзіп, тіршілік етуге деген құлшынысын жоғалтып, өз-өзіне қол жұмсауға әрекет жасауы. Бұл әр адамда әртүрлі себепке байланысты болады. Ал жасөспірімдер арасындағы суицид – бүгінгі қоғамдағы ең өзекті мәселелердің бірі. Жасөспірімдік шақ - балалық пен ересектік арасындағы күрделі өтпелі кезең. Бұл кезеңде баланың бойында үлкен физиологиялық және психологиялық өзгерістер жүреді, яғни, сырт келбеті мен мінез-құлқы өзгере бастайды. Ол өзін түсінетін ешкім жоқтай, жалғыз әрі қолдаусыз сезінуі мүмкін. Бұл сезімге түрлі жағдайлар себеп болуы ықтимал. Мысалы, бала мен ата-ана арасындағы түсініспеушілік, артық жауапкершілік жүктеуі, жақындары тарапынан қолдау мен жылулықтың жетіспеуі, отбасындағы жиі ұрыс-керіс, құрдастарымен жанжал, мектептегі буллинг, кемсіту, төмендету және тағы да басқалары. Қазіргі таңда ең өзекті мәселелердің бірі – ғаламторға тәуелділік. Интернетте суицидке итермелейтін мазмұндағы ақпараттардың ашық әрі қолжетімді таралуы да үлкен қауіп тудырады. Осының барлығы баланың ішкі күйзелісін ешкіммен бөлісе алмауына, өзін “артық адамдай” сезінуіне себеп болады. Өзін-өзі бағалауы төмендеп, өмірдің мәні жоғалғандай күй кешеді, – дейді психолог маман.
Және өз сөзін жалғастырып, бала бойындағы суицидтік мінез-құлықты қалай аңғаруға болатынын да тарқатып өтті:
- Иә, жалғыздықты сезініп жүрген және суицидке дайындалып жүрген адамда бірнеше белгілер болады. Және адам суицид туралы ойды бірден қабылдамайды. Ол ең алдымен өзінің психоэмоционалдық жағдайы туралы жақындары мен жанындағы адамдарына сөзі немесе іс-әрекеті арқылы білдіреді. Бұрын көңілді болса, енді үнемі тұйық, мұңды жүреді. Көңіл-күйі тұрақсыз болады. Кішкентай нәрсеге ренжіп, қатты ашулануы мүмкін. Екіншіден, ұйқысы мен тәбеті бұзылады. Үшіншіден, көпшіліктен бөлініп, оқшаулана бастайды. Одан кейінгі белгісі – сабақ үлгерімінің нашарлауы. Мектепке барғысы келмейді, зейіні төмендейді, үй тапсырмасын орындамайды. Үнемі шаршаңқы жүреді. Бұрын ұнататын ісі енді қызықсыз болып, ештеңе істегісі келмейді. Кей кезде өз-өзіне зиян келтіру белгілері байқалады. Олар: қолын кесу, тырнап тастау, денесіне зақым келтіру. Сондай-ақ, “мен жоқ болсам, мына өмір қандай болар еді?”, “мен жоқ болсам, бәрі жақсы болып кететін сияқты”, “мен ешкімге керек емес сияқтымын” деген секілді сөздерді жиі айта бастайды. Мұны адамның “маған қараңдаршы”, “маған да көңіл бөліңдерші” деген жәрдем сұрауы, жанайқайы десек те болады. Алайда айналадағылар оның бұл сөздерін құнсыздандырып, “қайдағыны айтпа!” деп мән бермей, тіпті ұрысып тастап жатады. Осындай жағдайда қоршаған ортадан қажетті қолдауды, көңіл бөлуді, махаббатты ала алмаған адам өз-өзіне қол жұмсау әрекетіне баруы әбден мүмкін, – дейді Нағима Қожықова.
Жоғарыдағы белгілерге әр ата-ана мән беруі қажет екенін айтқан психолог суицидтің алдын алуға арналған нақты шараларға да тоқталып өтті. Психологтің сөзіне сүйенсек, суицидтің алдын алу тек психологтің емес, ата-ана, мектеп, қоғам, тіпті әр адамның ортақ міндеті. Ең алдымен, ата-ана баламен ашық әрі сенімді қарым-қатынас орнатуы қажет. Ата-ана өз баласын тани білуі керек. Баласымен жиі сөйлесіп, сезімдері мен эмоцияларына мән беріп, оның қызығушылықтары мен қалауларына құлақ асып, “сен біз үшін керексің”, “сен маңыздысың” деген сөздерді балаға жеткізе алуы қажет. Бала өзін тыңдайтын, түсінетін адам бар екенін сезінуі керек. Сондай-ақ, баланың психикалық денсаулығына мән беру, атап айтсақ мазасыздық, күйзеліс байқалса, дер кезінде маманға апарған жөн. Әрі баланың әлеуметтік желіде кімдермен сөйлесетінін, қандай ақпараттарды қарайтынын бақылауда ұстауы қажет. Ал оқу орындарындағы психолог мамандар әр баламен жеке сауалнама жүргізіп, “эмоцияны басқару”, “стресті жеңу” тренингтерін, сондай-ақ “буллингтің алдын алу”, “кемсітуге ұшыраған жағдайда не істеу қажет?” секілді тақырыптарда жиі іс-шаралар ұйымдастырғаны абзал. Бүгінде қоғамдық-әлеуметтік деңгейде суицид профилактикасы туралы ақпаратты көбейту мақсатында өз-өзіне қол жұмсаудың зардабы мен зияны туралы мини-сериалдар, деректі фильмдер, посттар, видеороликтер, кездесулер, подкасттар түсіріліп, қалың көрерменге жол тартып жатыр. Мұның бәрі де жастардың жаман істен алшақ болып, қоғаммен тығыз байланыс орнатып, өз өмірін табуға жасалып жатқан тамшыдай болса да іс-әрекеттер екенін білген жөн.
- Бұл өмір – бізге берілген өте үлкен сый. Сен бұл өмірге келдің бе? Демек, бұл жайдан-жай емес. Сенің бұл жерде орның бар. Мүмкін, сенің өмірге келу мақсатың – біреуге дұрыс жол көрсету, бір жүректі емдеу, бір идеяны жүзеге асыру, бір ұрпақты тәрбиелеу. Немесе жай ғана бір жанға өмір сүруге себеп болу. Иә, кейде бәрі ауыр болып көрінеді. Оңаша қалғанда “неге өмір сүріп жүрмін?”, “мен ешкімге керек емеспін” деген де ойлар мазалауы мүмкін. Десек те, оның бәрі уақытша екенін ұмытпаған жөн. Сен жалғыз емессің. Егер қажет болса, көмек сұраудан, мәселеңмен бөлісуден қорықпа. Шешімін таппаған проблемаңды досыңа, ата-анаңа, ұстазыңа немесе психологқа айтып көр. Кейде бір ғана әңгіме адамды ауыр ойдан құтқарады. Көмек сұрау әлсіздік емес, батылдық. Өзіңе мүмкіндік бер. Бір уақыт өзіңді құшақта. Өзіңді басқамен салыстырма, әркімнің жолы әртүрлі. Жақсы көретін ісіңмен айналыс. Алдыңа мақсат қой да, ертеңнен бастап кішкентай қадам жаса. Жеке шекараңды қорғауды үйрен және үнемі көңіліңді түсіретін, сын айтатын адамдардан алыс жүр. Өзіңді түсініп, өзіңе жанашыр болуды үйрен, бұл – ең маңызды өмірлік қабілет. Сен бұл өмірге жай келмедің, сен – қымбатсың, сен – қажетсің, - дейді Нағима Орынғалиқызы кейінгі кездері өз-өздерін жоғалтып алған әрбір жасөспірімге.
Иә, суицид – үнсіздіктен басталып, орны толмас өкінішпен аяқталатын үлкен қасірет. Оны тоқтатудың ең басты жолы – бір-бірімізге дер кезінде қолұшын созу, шынайы қамқорлық таныту. Әр сөзіміз, әр әрекетіміз біреудің өмірін сақтап қалуы мүмкін. Әсіресе, баланың жан дүниесіне бейжай қарамау – ата-ананың, ұстаздың, қоғамның ортақ борышы. Өмір – баға жетпес сый. Біз оны бағалап қана қоймай, айналамыздағы жандарға да оның қымбат екенін сезіндіруіміз керек.
Әйгерім ҒАЛЫМЖАН
