Тәуелсіздік алған отыз жылдан астам уақыттың ішінде еліміздің білім беру саласында көптеген реформалар жүзеге асырылды. Әрине, қазіргі уақыт пен заман талабына сәйкес оңды өзгерістердің керек екені белгілі. Бірақ жоғарыдан төменге қарай жасалған «төңкеріс» халқымыздың ұлттық болмысына сай келмей жатады. Көптеген өзгерістер шетелдік тәжірибеге сүйеніп жасалады да, өзгенің «қаңсығын таңсық» көріп жататын жайымыз бар. Газетіміздің белсенді авторы Наурызбай Төлеуов ақсақалдың көтеріп отырған төмендегі мәселесі де сондай бір өзекті ойды қозғайды.
Бестік баға мен он балдық жүйе
«Зорлықпен біріккен пәндер» атты республикалық «Жас Алаш» газетінің биылғы 11 ақпандағы №6 санында жарық көрген мақаланы оқып, өз ойымды білдіргенді жөн көрдім. Ондағы деректерге қарағанда, алға қарай еліміздің мектептерінде математика мен геометрия, дүниежүзі тарихы мен құқық, сондай-ақ биология, химия, физика, география пәндері біріктіріліп жаратылыстану пәні ретінде оқытылады екен. Осыған сай жарық көретін жаңа оқулықтар да 2026 жылдан бастап кезең-кезеңімен оқу бағдарламасына енгізілмек. Мемлекеттік жалпыға міндетті білім беру стандарттарының (МЖМБЕ) апробациясы 2025-2026 оқу жылында басталып, 2026-2027 оқу жылы толық жүзеге асады деп жоспарланған.
Мақалада «Бастауыш сынып мұғалімі 4 ғылымды да меңгере алмайды. Білім сайысындағы соңғы жаңалықтардың бәрі балаларды «ақымақтандыруға арналған», байқағандарыңыздай, көпшілік мектеп пен балалардың тәжірибе алаңына айналғанына қарсы» дейді «Жас Алаштың» №10 санында жарық көрген мақалада арнаулы тілшісі Баян Мұратбекқызы. Соған сай белгілі мамандар түсінік беріпті, қолдаймын. Мен 1965 жылы Орал педагогикалық институтының жаратылыстану, география факультетін бітіргенмін, зейнеткер, кезінде І санатты ұстаз болдым, «ҚР Халық ағарту ісінің озық қызметкерімін». Ауданның қоғамдық жұмыстарынан қалғаным жоқ. Сондықтан бұл мәселеге орай өзімнің ой-пікірімді, көзқарасымды білдіруге толық құқығым бар.
Қазір «жастар – болашағымыз» дейміз ғой. Бірақ, басталып нәтижесіз аяқталатын бағдарламалармен мектепті, балаларды мәңгүрттендіріп жатқандаймыз. Бір кезде Назарбаев мектебі мен университетіне АҚШ-тың Гарвард университетінің жоспарын сатып алғаны айтылды. Оны талғамай барлық мектептерге міндеттеп жіберді. Осы уақытқа дейін 18-19 Оқу министрі ауысып, Назарбаевтың нұсқауымен, өз ойларын ұсынып, көбі нәтижесіз аяқталды. Соның бірі – бағалау жүйесінің бұзылуы, мәңгүрттіктің басы деп есептеймін. Себебі, бұрынғы «5» саны барлық саналылықтың, білімнің ең жоғарғы өлшемі еді. Кез келген саналы-санасыздар бұл бағаның «өте жақсы» көрсеткіш екенін жақсы біледі.
Адамзат пайда болғаннан, есі кіргеннен бес саусағын көрсетеді, анасы санап үйретеді. Адамның аяқ-қолын бестен бөліп беру де Алланың сыйы деп түсінемін. Бес балдық бағалау жүйесін жою ел ертеңі - баланы санасыздандыра бастады. Ата-ана да солай, баласына «бүгін 3 не 4 алыпсың, келесіде 5-ке жеткіз» деп айта алмайды. Бұл жерде ондық балмен бала алдына мақсат қойып, не нәрсеге ұмтыларын, 8, 9,10 балдық шектеудің не үшін қойылғанын білмейді.
Қазіргі қолданып жүрген 10 балл баланың сабақ үстіндегі 10 түрлі ұстаным деңгейіне қойылатын жиынтық екен. Сабағына қатысқан мұғалім 8-9-10 балл – 5-тік, ал 5-6-7 балл 4-тік деп түсіндіреді.
Тісің батпайтын түсініксіз оқулықтар
Бүгінде көптеген ата-ана бастауыш сыныптың оқулығын түсіне алмайтынын, сөйтіп баласының үй тапсырмасына көмектесе алмайтындығын айтады. Мұғалім «мына сабақтан нашар» дейді, ата-ана амалсыздан сағатына 2000 теңге төлеп қосымша ақылы оқуға береді. Одан да бақылап нәтиже сұрай алмайды, себебі түсінбейтіні көп. Осыдан келіп үштік одақ – мұғалім мен бала және ата-ана бір-бірін түсінісе алмай бейтарап күйінде қалады.
Көп алысқа бармай-ақ, өзімнің немерелерімді мысалға келтірейін. Олар екеуі 2 және 6 сыныпта білім алады, озат оқушылар. «Сабақ айттың ба?», «Иә, неше алдың?» деп сұраймын, «10 балл» деп жауап береді. «Ал айтшы» десем, әр жерден бір нәрселерді қысқаша жеткізеді, бірақ сөйлем құрап айта алмайды. Кітап оқығанын байқамаймын, көбіне телефон арқылы онлайн. Іштей «Мүмкін жаңа қоғам балалары озған, мен тозған болармын» деп артық сұрай алмаймын.
Әр қоғамның, әр кезеңі алғыр, ақпарат ағынын жылдам қабылдағыш ұрпақтары бар болар, бірақ біздің елдегі жағдай басқаша. Негізінен роботтар, ақымақтар даярлауға бағытталған секілді көрінеді де тұрады. Соның бірі – пәндерді біріктіру.
«Бұл жерде алгебра мен геометрияның қосылуын түсінуге болады, ал бөлек оқытылуы тиіс дүниежүзі тарихы мен қалған төрт пәнді біріктіру, тіптен абсурд» деген ойын білдірген тілші Баян Мұратбекқызы. Мақалада «Зерделі» мектептердің құрылтайшысы Рысбек Мәуіттің «Жаһан жұртшылығы тек математиканы оқытады. Осы озық тәжірибені біз де енгізсек мазмұнды жеңілдетуге, функционалдық сауаттылыққа мән беруге мүмкіндік туар еді» деген ұсынысын алға тартады.
Оқу-ағарту министрлігі әзірлеген бұл жобаны ведомство екі жыл көлемінде педагогикалық және сараптамалық, қоғамдастық, ата-аналар қауымдастығымен, үкіметтік емес ұйымдар өкілімен, депутаттармен ақылдасқан көрінеді. Бірақ 30 жылда министрдің Ы.Алтынсарин ұлттық білім академиясынан, мектептерден мұғалімдерден ұсыныс сұрағаны есімде жоқ. Бұрын да, қазірде де конференция, пән бірлестіктердің ұсынысы жоғарғы жаққа жетпейді, жолданса да орта жолда қалып қояды деп ойлаймын. Қазір мұғалімдер оқулықты біріктіруге, мектептегі жалақыға байланысты өзгерістерге, қысқартуларға риза емес. «Кімге айтамыз, талай айттық, жетсе де тыңдамайды. Жаманатты боламыз» дегенді айтады. Соған қарағанда жоғарғы жақты қолдайтын шағын комиссия не топтардың келісімін алса керек.
Республиканың сараптаушы орны, Ы.Алтынсарин атындағы ұлттық білім академиясының вице-президенті, 6-сыныптағы жаратылыстану оқулығының екінші бөлімінің бас авторы Р.Қартабанов былай дейді: «Егер мектеп пәндерді бөлек оқытамын десе, ол мектептің құқығы. Ал кей мектептерге оларды біріктіру рұқсатын беріп отырмыз. Жоғарыда айтылған пәндерді біріктіруге болады». Бұл жерде мен жоғары дәрежелі адамның айтқанына түсінбей таң қалдым. Бұрынғы бағдарламада барлық мектептер бірдей орындауға міндетті емес пе? Ол енді пәнді бөліп, не біріктіріп оқыта ала ма, міндеттеме қандай мектептерге беріледі, оған мұғалім, ата-ана келісе ме? Оқулығын, сағаттарын қайтеді? Осындай жауапсыз сауалдар халықты түсінбестікке итермелейді. Бұл стандартты енгізуге Сингапур сияқты озық елдер үлгі болды,- дейді. Мұны біздің басшылардың өз халқымыздың өзгеге ұқсамайтын өзіндік болмысымызды ескермей, өзге бір елді үлгі етіп, соның қаңсығын қабылдай беру дағдысы демеске лаж жоқ.
Мақалада Астана қалалық білім бөлімінің әдіскері Гүлайра Оразбекова да пәндерді қосуды қолдап, әрбірінің ғылым ретінде көп салалардан тұратынын, әр пәннің түсіндіру әдісі, көрнекті құралы бар екенін біле тұра, «егер мұғалім шебер болса жеткілікті» деп немқұрайлық танытуы - балаға, мұғалімге жаны ашымағаны емес пе?! Мысалы, бастауыш сыныпта дүниетану мен жаратылыстану 2016 жылдан бірге оқытылады. Ішінде география, биология, химия, физика тақырыптары енген. Бастауыш сынып мұғалімі сол саланың маманы болмағандықтан кітабы бойынша сабақты жеңілдеу түсіндіруі мүмкін. Ол тақырыпты өзі жақсы білмегесін балаға қалай терең түсіндіреді? Бастауыштың баласы әртүрлі бағыттағы тақырыпты қабылдай ала ма? Бұл жөнінде бастауыш сынып мұғалімдерімен сөйлескенде қиналатынын айтады. Кейбірі біз айтармыз-ау, бірақ оқушылардың қабылдауы қиын дейді. Сонда мұғалім жете түсіндірмесе, бала түсініп қабылдамаса, амалсыз балл қойып, көшіру болады ғой.
Дайын жауап, «сөйлемейтін» оқушы
Бастауыштың қай оқулығы да күрделі, бала ұғымына қиын дедім жоғарыда. Мен 3, 6 сынып оқитын немерелерімнен «Қандай пәндерді ұнатпайсың?» деп сұрағанда, екеуі де жаратылыстану деді. Оқулықтарымен таныстым. 3-сынып жаратылыстану пәнінің мазмұны: өсімдіктер-4, жануарлар-4, адам-3, зат, ауа, су-5, топырақ-3, жер және ғарыш-3, күн және қозғалыс-4, табиғат физикасы 8 тақырыптан тұрады. 6-сыныпта екі жаратылыстану оқулығы болды. Біріншісі 7 тараудан, авторы Е.А.Очкур бастаған 4 адам. Екінші жаратылыстану 4,5,6,7 бөлімнен тұрады, авторы Р.Қартбанов, тақырыптары бірінші кітаптың 4,5,6,7-тараумен сәйкес келеді.
Мен арнайылап кіріп, қатысқан 6-сыныптың жаратылыстану пәнінің сабағы биылғы 4 наурызда 3/45 сағат өтті. Бұл жерде мен мектепті де, мұғалімдерді де атамаймын. Биолог, физик мұғалімдермен сөйлестім, жұмыс өтілдері 10-12 жыл. Екеуі де пәннің бірігуіне қарсы. Екеуі де жоғары сынып оқулықтарының күрделі, оқушыларға қиын екенін жасырмады. 3-сынып жетекшісі бастауыш сынып маманы, жұмыс өтілі 30 жылдан асқан педагог-зерттеуші. «Біз даярланып өткізерміз-ау, балаларға қиын» деді.
Жоғарыда айтқан оқулықтың мазмұнына қарап терең түсініп жеткізе алатынына сенбедім. «Жеңілден ауырға қарай» деген қағида жоқ, түсініп, есіне ұстай алмағасын оқушыға қиын көріп, оқытуға ынтасы болмайды. Келесі сабағына кірген 6-сыныптың жаратылыстану пәнінің мұғалімі - жоғарғы білімді, биолог, химия, географияны кейін бітірген, 31 жыл жасаған педагог-сарапшы. Сынып жетекшісінің үй тапсырмасы: «Энергия және қозғалыс», экранда сұрақ та, жауап та қысқа оқылып, жауабы тез алынды. Жаңа сабақ атауы: «Қысым» дегеніміз не?» Мұғалім экранға шығарылған қысымның түрлерін оқып, оқушыларға оқытты, кейбірін жасап көрсетті. Соңынан экран арқылы қысқа жауаптар шықты. Мен маман болғандықтан түсіндім, мұғалімнің біліктілігіне риза болдым. Бұл тақырып географияда, биологияда, физикада, химияда өз әдіс ерекшелігімен түсіндіріледі. Мысалы, практикалық жүйемен әр деңгейдегі сыныпта әртүрлі өтеді, сол себепті 6-сыныптың 24 оқушысы оны толық түсінді деп есептемедім. Озат оқушы - немерем белсенділік көрсетпеді. Мұғалім тапсырма 48 деп қысқа жауап бергендерге карточка беріп, сабақты аяқтады.
Мұнда мұғалім сабақ үстінде екі оқулық пайдаланады екен. Сондықтан мен оған бірнеше сұрақ қойдым: Атап айтқанда, «Неге екі оқулық қолданасыз?», «Немерем озат оқушы, белсенді бола алмады, неге?», «Баға айтылмады», «Оқушылар сөйлем құрап жауап бермеді?» деген сауалдарыма «Біріншісі балалардың оқуына күрделі, тақырыбына қарай екіншісін пайдаланамыз», «Негізі көп сөйлемейді, қол көтермейді, сұрағанда бәріне жауап береді», «Карточка үлестірдім сонда балл көрсетілді», «Иә тақырып күрделі, экран арқылы қысқа жауап алдым» деген жауап алдым. Сондықтан қос немеремнің озат болса да пәнді ұнатпайтынын, тек жаттайтынын түсіндім.
«Жас Алаш» газетінде жарық көрген тарихшы Айдана Батырханның, биолог Ләззат Бөлегенқызының пікіріне қосыламын. Бұл республика мұғалімдерінің үні деп есептеймін. Бірақ тыңдалмайтынын білемін. Себебі, оқушы білім бағдарламасын саралап отырады деп сенген Ы.Алтынсарин атындағы ұлттық білім академиясының вице-президенті, жаратылыстану пәнінің авторы Р.Қаратебенов айтқаннан кейін орындалады. «Жас Алаштың» 20 ақпандағы №13 санында жарық көрген «Мың құбылған оқулық жұтқан миллиардтар» деген мақалада көрсетілгендей, тағы да сапасыз оқулық басылып, қыруар қаржы желге ұшып, білімсіз ұрпақ оқытпасақ жарар еді.
Наурызбай Төлеуов,
«ҚР Халық ағарту ісінің озық қызметкері»,
аудандық ағарту саласы ардагерлер ұйымының төрағасы
