«Сөз өнері сөйлеу емес, сөзбен сурет салу» З.Қабдолов
Ұлттық қисындық таным тарихында өзіндік орны жоғары академик Зейнолла Қабдоловтың ғылыми жүйесі қазақ әдебиеттануындағы әдебиет теориясы мәселелеріне қатысты шоғырланған. Оның бүгінде зиялы қауым ортасына жол тауып отырған «Сөз өнері» зерттеу еңбегі ғылыми оралымға еніп, халық игілігіне айналуда.
З.Қабдоловтың әдебиеттану ғылымына келу жолында әдебиеттің өзінен сусындап, шеберлік жолында шыңдалады. Оның бұл жолдағы алғашқы қадамы поэзиядан басталды.
Екінші үлкен мектебі жазушылығы. Проза жанрында повестен романға дейін «оның ішінде кемшін деп айта беретін жұмысшы әулетінің тіршілігінен біраз кітап жазды» (Ғ.Мүсірепов).
Үшінші мектеп - ғылымдағы жолы. З.Қабдоловтың әдеби-ғылыми зерттеулері университеттің ІІІ курсында оқып жүргенде басталды. «Абайдың лирикасы» атты ғылыми баяндамасы бүкілодақтық конкурста жүлделі орын алып, КСРО Жоғары білім министрлігінің Мақтау грамотасымен наградталып, баяндама бүгінде "Абай энциклопедиясына" енгізілді. 60-жылдардан бастап әдебиеттанудың жекелеген мәселелеріне байланысты мақала, зерттеулер жаза бастады. 1961 жылы «Қазіргі қазақ әңгімесі» тақырыбында кандидаттық диссертация қорғап, осы еңбек негізінде жазылған алғашқы «Жанр сыры» монографиясы 1964 жылы жарыққа шықты.
Алпысыншы жылдардағы болар-болмас жылымықта қазақ әдебиеттануы да жеке басқа табынушылықтың зардабынан біршама арылғандай болып жаңаша қадамдар жасай бастады. Оқу орындарында бұрындары оқытылып келген оқулықтар қалың көпшіліктің эстетикалық талғамына лайықталып әдебиет теориясын жетілдіру қажеттігі туды. З.Қабдолов әдебиет теориясының қазақ әдебиеттануындағы қалыптасуы туралы 1970 жылы «Қазақ әдебиетінің келелі теориялық мәселелері» тақырыбында докторлық диссертация қорғап‚ үлкен үлес қосты. Сол еңбектің негізінде «Әдебиет теориясының негіздері» (1970) монографиясы жарияланып‚ тұрақты оқулыққа айналды.
Оқулықтың композициялық жүйесінің өзі-ақ автордың бұрынғы оқулықтарға түбірімен ұқсамайтын, атымен жаңа методологиялық бағытта қызмет еткенінен хабар бергендей.
З.Қабдолов еңбектің алғашқы бөлімінде әдебиетке бағдар, бағыт беретін ірі мәселелеріне тоқталған. Сөз өнері, суреткер, оның қоғамдық тұлғасы, талант табиғаты, әдебиеттің қоғамдық мәні, қондырмалық сипаты мен таптық мјні, халықтығы мен партиялылығы олардың әдебиеттегі орны туралы пайымдайды. З.Қабдолов бұл мәселелердің қай-қайсысына да тереңдей толғап, ойлар айтады. Нағыз суреткерге тән ерекшеліктер мен оның әлеуметтік кейпіне жан-жақты ғылыми сипаттама береді. Әдебиеттің халықтығын талдаған тұста: «Халықтық - әдеби шығармалардың терең мазмұнында жатқан түсінік. Халықтық шығарманың тақырыбынан, белгілі бір тақырып арқылы автордың алға қойған мақсатынан бастап, көркемдік шешімге дейін баратын, геройдың мінезін, дүниетанымын, іс-әрекетін қамти келе автордың тілі мен стиліне, бағыты мен әдісіне, эстетикалық идеалына көшетін ұғым. Халықтық - ақындық қайнары, сөз өнерінің тамыр тартар топырағы. Халықтық сипат ең алдымен белгілі бір көркем шығармада күллі халықтық мәні бар мәселенің көтерілуінде жатады», - деп, халықтық шығарманың әдебиеттегі мәні мен маңызына тоқталады.
Оқулық жазылған тұста орыстың шовинистік саясаты белең алып, кез келген зерттеу еңбектерде «партияны әрқашан кірістіріп отыру» міндетке айналған еді. Бұл жолдан «бұлтартуды күнәдай санады және бәрін білетін, бәрін бақылап, қадағалап отырған партия ешқайда бұлтартпады, бұлтаңдағандарды қақпайлап өз соқпағына салып отырды» (Т.Кәкішев). Сондай-ақ З.Қабдолов әдебиеттің партиялылығын - «жазушының дүние танымындағы, өзі суреттеп отырған өмір құбылысына көзқарасындағы партиялық, суреткерлік пен шынайы көркемдігі арқылы жинақталған идеядағы мөлдір тазалығы» деп әр жазушының ішкі творчестволық қажеттілігіне айналуына орай сипаттайды.
Еңбектің «Әдебиеттану және оның кезеңдері» атты екінші тарауында қазақ әдебиеттануында алғашқылардың бірі болып, халық ауыз әдебиетінің, көне мұрамыз «түркі ескерткіштерінің» әлеуметтік-эстетикалық нәріне айрықша мән беріп, ұлттыќ әдебиеттанудың тууы мен дамуына халықтық эстетиканың тікелей әсері болғанын, яғни халықтық эстетика тарихи ойдың бастауы болғанына назар аударады. З.Қабдолов халық ауыз әдебиетіне тоқталып, көркемдегіш сөздердің көпшілігі баяғы бабалар дәуірінен бері қолданылғанын, халықтық шығармалардағы ойдың керемет сұлу, жан тебірентерлік әсерлі деп есептейді. Халықтық эстетикадан бастау алған «шалқыма шешендіктің» ХҮ ғасырдағы Доспамбет жыраудың толғауларында әдемі айшыққа, ХІХ ғасырдағы Махамбет поэзиясындағы әсем өрнекке жетуі халықтың көркемдік түсінік-танымы мен талап-талғамының өресін байқатады деп тұжырымдайды.
Әдебиет теориясының қазақ әдебиеттануындағы жүйелеу, дәуірлеу барысында З.Қабдолов тынымсыз еңбектеніп, қазақ әдебиеттануының теориялық зерттеулерде тереңдей түсуіне үлкен еңбек сіңірді десек артық кетпейміз деп ойлаймыз. Коммунистік идеология дәуірлеп тұрған заманда әдебиет теориясының қазақ әдебиеттануындағы тарихы жүйелі болу үшін қазақ әдебиеттануының тууына, қалыптасуына себепші болған – көркем сөзге эстетикалық талап қойған, оған тиісті баға беріп, насихаттаған ой-пікірлерді жүйелеп талдау қажет болды.
Осы ретте орта ғасырлық дала ғұламасы әл-Фарабидың музыка және поэзияға қатысты трактаттарындағы өнер жіктемесі мен мазмұндық, құрылымдық ыңғайға байланысты терең танымдық пайымдауларынан әдебиет теориясымен тамырлас өзекті тауып, ғылыми айналымға түсіру жаңалықты оқиға болатын» . Сонымен бірге зерттеу барысында өз заманының саяси-әлеуметтік мәселелері жайында ой толғаған, көркем әдебиет туралы көптеген соны ойлар мен тың пікірлер айтқан Ш. Уәлиханов, Ы.Алтынсарин, А. Құнанбаев мұраларын басшылыққа алды.
З.Қабдолов еңбегіндегі «Қазақстандағы қолтума қоғамдық ой, оның ішінде эстетикалық пікір тарихында қазақтың асқан ғалымы Шоқан Уәлихановтың, атақты ағартушысы Ыбырай Алтынсариннің, ұлы ақыны Абай Құнанбаевтың алатын орындары айрыќша биік» деген пікірінен ұлттық ғылымдағы әдебиет теориясынан алғашқы қадамдар ХІХ ғасырда басталғанын байқатып өтеді. Ш.Уәлихановтың еңбегіндегі көркемдік сипаттардың, поэзия жанрлары туралы айтқан пікірлерінің тиянақты тұжырымдарына айрықша назар аударып, оның болашақта қалыптасар әдебиет теориясының ілкі кезеңдеріндегі ізденістерге мән берген.
Қ.Жұмалиевтің «Әдебиет теориясы» (1938) оқулығында адам образын типпен байланыста қарайды. "Әдеби шығарманың көпшілігінде адам мен олардың араларындағы қатынастар суреттеледі. Жазушы бір адамның ғана сыртқы суретін көрсетіп қана қоймайды. Сол адамды көрсету үшін, көп адамда болатын мінез-құлық, іс, әдеттерді жинап, соны бір адамның бойына сыйғызып көрсетеді - міне адам образы деп осыны айтады» дейді
Ал З.Қабдолов образды әдебиеттің дүниені көркем түрде танытар құралы – сөз болса, дүниені көркем түрде танытуды жүзеге асыратын жолы, адамның өзін қоршаған болмыстағы сан алуан заттар мен құбылыстарға, оқиғаларға берген эстетикалық бағасы ретінде жан-жақты терең таныммен береді. Әдеби шығармада адам бейнесін жасаудың әр алуан амалдарының ең негізгісі, ең өзектісі – көркем бейне жасауға қажет өмірлік материалдарды жинақтау мен әдеби тұлғаны даралау. Бұл жөнінде З.Қабдолов әдебиеттегі жинақтау - типке әкелсе, даралау - мінезге әкеледі дейді. Типтендіру дегенді "суреткердің іс жүзінде өмір шындығын өз дүниетанымы тұрғысынан белгілі бір уақыт пен кеңістікке, әлеуметтік орта мен дәуірге сай талғап - тануы, таңдап іріктеуі және жинақтауды, сол арқылы өзі жасап отырған көркем бейнені сомдауы тұлғаландыруы" деп түсіндірсе, мінезге "адамның ішкі болмысы, белгілі қоғамдық жағдай қалыптастырған қоғамдық құлқы, барлық психологиялық ерекшелігінің жиынтығы" деп пайымдама береді. Бұдан шығатын қорытынды, шындық құбылыстарды тип арқылы жинақтау, қалыптастыру арқылы жазушы оның ішкі ерекшелігін ашып, мінезін даралап отырғандығын көрсетеді.
Образдың жасалу тәсілдері мен образдың түрлері туралы З.Қабдолов әдеби образды жағымды, жағымсыз деп екіге бөлуді «тым шартты нәрсе» деп атап, образ түрлерін саралаудың өзгеше қағидасын ұсынады.
1)Көркемдік әдісіне қарай образ түрлерін екеуге - романтикалық және реалистік образға;
2)Шығарманың тектік түрлеріне қарай үшеу - лирикалық образ‚ эпикалық образ‚ драмалық образға;
3)Шығарманың жасалу тәсіліне қарай бесеуге - юморлық образ‚ сатиралық образ‚ фантастикалық образ‚ трагедиялық образ‚қаhармандық образ деп үшке бөліп жіктейді.
Сан тарапқа салып образдарды бұлай түрлентуі әдебиеттегі кейіпкер проблемасының әр кезеңде әр жағдайда әр қырынан көрінуін және сол образдар арқылы өмірдің өзіндегі қимыл - қозғалысты байқатуға күш салады.
А.Байтұрсынов «Әдебиет танытқыш» кітабында сөз өнері адам санасының үш негізіне (ақылға‚ қиялға‚ көңілге) тірелетінін айта келіп: «тілдің міндеті – ақылдың аңдауын аңдағанынша‚ қиялдың меңзеуін меңзегенінше‚ көңілдің түюін түйгенінше айтуға жарау» деп‚ сөз өнеріндегі тілге тектілік‚ тереңдік‚ қасиеттер дарыта берген.
Қ.Жұмалиев оқулығында тіл тазалығы туралы көркем шығарманың тілін шындық болмысты көркемдеп суреттеу қолданылу қажеттігін, оның басты ерекшелігі сөзді, сол сөзге берген мағынаға байланысты таңдап алудан басталатынын айтады. Кейбір жазушылардың диалектілерді, көпшілікке түсініксіз сөздерді «жақсылық», «жаңалық» деп қабылдау көркем шығармаға енгізуге қарсылық білдіріп: "Бұл үйір болғандай әдет емес, аулақ болатын әдет. Осындай түсініксіз сөздер мен тілді былғаушыларға қарсы күрес ашу мәселесін" көтереді. Мәдениеттің сатысына көтеріліп келе жатқан қазақ елінің ауызекі сөйлеу тіліне еніп жатқан оғаш сөздер, орынсыз мақалдарға да ғалым тіл тазалығы, халық тілі тазалығын сақтау жағдайына байланысты келген.
З.Қабдолов өз оқулығында тіл теориясын қомақты тарауға айналдырған. Қолына қалам ұстаған жазушыға қазақ халқының әлімсақтан қолданып келе жатқан әдебиет туралы ғылымының ең өзекті мәселелерінің бірі – тіл жайын меңгеруді ұлағат етеді. Бұл орайда ғалымның өзі де «Мен тілге айрықша қатаң қарайтын адаммын. Тіл жоқ жерде әдебиет те жоқ, тілі нәрсіздің ойы әрсіз. Қаламгер шеберлігі туралы зерттеуді тілден, бәрінен бұрын тілден бастаған жөн» дейді. Жазушының тілі шұрайлы‚ сөздік қоры мол болуы керек. Бұл - қалам иесіне қойылар бұлжымас талап. Тіл байлығы сөз өнеріндегі мазмұн байлығына әкеледі. Ал халыққа қажет шығарма – мазмұнды шығарма.
«Әдебиет теориясының негіздері» еңбегінде бейнелі сөздер арқылы әдебиеттің бүтін бір дәуірінің, кезеңінің тыныс - тіршілігін, ішкі даму заңдылықтарын, дәстүр мен жаңашылдық мәселелеріне қарым-қатынасын аңғартып, ұлттық әдебиетке тән қасиетін жинақтап көрсеткен. Өйткені, бейнелілік жүйесі әдебиеттанудың өзге категорияларына қарағанда, тілге, ұлттық негізге өте жақын.
«Атам заманнан бері адам баласының сөзі асылында екі түрлі орынға жұмсалған: 1.Күнкөріс ісіне; 2.Көңіл көтеріс ісіне. Бастапқысына қара сөз деп, соңғысына өлең деп қазақ ат қойған» - деп қара сөз бен өлеңнің өзіндік сипатын А.Байтұрсынов «Әдебиет танытқыш» еңбегінде бөледі де, қазақтың танымында сөзінің әнді және мәнді болуына байланысты өлеңнің екі түрлі орын алатынын айтып, әнде өлең болып табылатын қара өлең, мәні көп - жыр екеуінің айырмасын сөз етеді. «Әдебиет танытқыш» еңбегінде өлең құрылысының жіктелуі төмендегідей: өлеңдегі ырғақ, буын, бунақ түгелімен өңді сөйлемге топтастырады да, өлең сөйлемдерінің сөз ырғақтарының үстіне өлең ырғақтары қосылады. Бұл ырғақ алдыңғы өлең сөйлемдегі ырғаққа қарағанда өзгеше өңді ырғақ болады – «бұл ырғақты жорғақ деп атаймыз». Өлеңнің түр-тұрпаты алдымен өлеңнің кестесінен басталады. А.Байтұрсынов өлең кестесін - айшық деп атайды. Бұл шарт өлеңде а) жалғыз шумақты айшық, ә) екі шумақты айшық, б) үш шумақты айшық, в) төрт шумақты айшық деп бөлінеді. Айшықтың әрбір тақтасы - шумақ , ол - екі тармақты шумақ, төрт тармақты шумақ, алты тармақты шумақ, жеті тармақты шумақ, сегіз тармақты шумақ, он тармақты шумақ. Ал тармақ тұлғалары жалғыз бунақты тармақ, екі бунақты тармақ, үш бунақты тармақ, төрт бунақты тармақ деп жіктелінсе, бунақ буындарын А.Байтұрсынов «Қазақ тіліндегі жырдан басқа өлеңде көбінесе бунақтың екі-ақ түрі жұмсалады» деп үш буынды және төрт буынды бунақ түрлерін ұсынады. Қазіргі өлең құрылысын талдауда қолданылып жүрген - ұйқас «Әдебиет танытқыш» еңбегінде тармақтардың аяғының ұйқастығы делінеді.
Қазақ өлең құрылысының өзіндік ерекшелігін қарастыра келіп А.Байтұрсынов: «Жоғарыда айтылған керек шарттардың бәрін орнына келтіріп шығарған өлең, сымға тартқандай, нағыз мінсіз өлең болып шықпақ. Мұны біздің қазақ ақындарының көбі өлең шығару өнерінің ғылымын білмегендіктен орнына келтіре алмайды» деп қазақ ақындарының маңызды ойы өлең қылған кезде шашырап, түсініксіз «жоқ-бардыға» айналатынын «біреулер бунақтарын өлең табиғаты тілеген орнына қоя алмай, я жорғағын бұзып, я тіпті өлең сиқын жоғалтып жібереді. Мұның бәрі өлеңнің өлең болғандағы негіздік түр-тұрпатын бұзып, не күйін келтіргендей, не өлеңдігін жойғандай әуезділік жағына кемшілік келтіреді» деп ақындық дарындылықтың өлең табиғатының нәзік дүниесімен ұштасу сипатын түсіндірген.
«Әдебиет танытқыш» еңбегі бұл орайда да қазақ әдебиеттану ғылымында көшбасшы болды. Бұл еңбектен кейін жазылып, жарыққа шыққан Қ.Жұмалиев, Е.Ысмайылов, З.Қабдолов та өз еңбектерінде жоғарыдағы өлең құрылысының талдану ерекшелігін басшылыққа алды. Дегенмен, әр кезеңге байланысты жазылған өзінше зерделеу бағытындағы әр еңбектің өзінің маңызы болғанын жоққа шығармаймыз және олар қазақ өлең құрылысын «жаңалықтармен» байытып та отырды.
Қорыта келгенде, З.Қабдолов өлең туралы мәселеге нағыз ақындық сезіммен келгенін байқаймыз. Біріншіден, қазақ өлеңнің көне заманнан бергі түрлі жүйелеріне өлшем, бунақ, шумақ, тармақ, ұйқас түрлерін жіті қарастырып, жан-жақты талдау жасауы, екіншіден, қазақ және жалпы түркі өлең құрылысындағы «жаңалықтарды» сын көзбен қарап, тіпті поэзияға енген орнықты өлшемдерді саралауы қазақ өлеңінің үлкен білгірі екенін танытты.
Зерделі ғылыми-зерттеу негізінде жазылған еңбек сол кезеңдегі жалпы білім беру саласындағы алғаш рет жоғары оқу орнына арналған әдебиет теориясы бойынша зәрулікті өтеуде жоғары болды. 1970 жылы «Мектеп» баспасынан басылып шыққан «Әдебиет теориясының негіздері» оқулығы республикадағы бірден барлық жоғары оқу орындарының құралына айналды.
Араға алты жыл салынып, 1976 жылы «Әдебиет теориясының негіздері» еңбегін З.Қабдолов өңдеп, толықтырып «Сөз өнері» деген атаумен екінші рет қайта шығарды. Еңбектің атын «Сөз өнері» деп өзгерту себебін З.Қабдолов: «Әдебиет теориясының зерттеу обьектісі - сөз өнері, негізгі міндеті - әдебиет сүйгіш қауымға сөз өнерінің эстетикалық табиғатын таныту. Сондықтан, кітаптың атын да затына лайық «Сөз өнері» деп, үйреншікті үлгіден гөрі біраз өзгертіп алуды жөн көрдік. Дәл осылай атау осы кітаптың мазмұнына да сай келеді. Өйткені, бұл кітапта әдеттегідей теориялық қағидалар қалыптастырудан гөрі сөз өнерінің әрі қиын, әрі қызық құпиялары хақында жалпы жұртпен кеңірек кеңесу, еркін сырласу жағы басым» деп түсіндірме береді.
Айта кететін бір жайт, З.Қабдоловтың ғалым ретінде өзіндік бір ерекшелігі - еңбектерін жаздым, жарыққа шығардым деп жылы жауып қоймай, үнемі ізденіс үстінде жүретіндігі. Ол осы біз қарастырған еңбегінен де анық байқалады. Сонау жетпісінші жылдарда басылған еңбек араға кейде үш, кейде алты жыл салынып, толықтырылып, өзгертіліп басылуының өзінен З.Қабдоловтың ерен еңбекқорлығын, үнемі ізденіс үстінде жүретіндігін байқатады.
Әдебиет теориясын зерттеуде үлкен мектеп тудырған бұл еңбек келешекте де талай ғылыми зерттеулердің арқауы болары сөзсіз. Оқулық туралы қырғыз оқымыстысы, профессор Советбек Байғариев: «Мәселен, анын адабияттың теориясы боюынча жазылған «Сөз өнеру» аттуу көлемдүү илимий эмгеги соңку жылдарда студенттердин, аспиранттардын, адабиетчы-окумуштуулардын, журналистердин, жалпы эле окурмандардын колунан түшпегөн китепке айланды» деп орынды бағалаған.
Ал қазақ әдебиеті теориясының білгірі, академик З.Ахметов былай дейді: «Бұл кітап қазақ әдебиеттану ғылымында әсіресе әдебиет теориясы саласында үлкен жетістік деп бағаланған ғылыми жаңалығы мол, қомақты іргелі зерттеу болатын. Оның айрықша құндылығы көркем әдебиеттің табиғатын, оның өмірмен жалғастығын, қазақ сөз өнерінің ұлттық сипат – ерекшелігін ғылыми тұрғыдан терең ашып беруінде және теориялық қағидаларды, көркем шығармаларды үлкен талғамдылықпен танып, нақтылы талдаулар жасай білу шеберлігінде болатын. З.Қабдоловтың «Әдебиет теориясының негіздері» атты кітабының зерттеушінің осындай қасиеттері – зерделілігі, білгірлігі, сезімталдығы анық байқалып отырады».
Бүгінгі таңда республикамыздағы түгелге жуық жоғары оқу орындары, кәсіби білім беру және орта мектепте көркем шығарманы тану, талдау жолында З.Қабдоловтың «Сөз өнері» еңбегін пайдаланып келеді. Өткен ғасырдың 70-жылдарында жарық көрген еңбектің өзекті мәселені қозғағанын осыдан-ақ пайымдауға болады.
Гүлзира Аяпова, Х.Досмұхамедов атындағы Атырау университетінің аға оқытушысы, филология ғылымдарының кандидаты
