БИЫЛҒЫ БАРЫС ЖЫЛЫН МЕМЛЕКЕТ БАСШЫСЫ «БАЛАЛАР ЖЫЛЫ» ДЕП ЖАРИЯЛАДЫ. ҚАСЫМ-ЖОМАРТ ТОҚАЕВ ЖАҢАЖЫЛДЫҚ ҚҰТТЫҚТАУЫНДА БҰЛ ТУРАЛЫ МӘЛІМДЕП, «БАЛАЛАРҒА ЕРЕКШЕ НАЗАР АУДАРУ КЕРЕК. СЕБЕБІ ОЛАРДЫҢ АМАНДЫҒЫ – МЕМЛЕКЕТІМІЗДІҢ ЖАРҚЫН БОЛАШАҒЫНЫҢ СЕНІМДІ КЕПІЛІ. СОЛ СЕБЕПТІ КЕЛЕСІ ЖЫЛДЫ БАЛАЛАР ЖЫЛЫ ДЕП ЖАРИЯЛАУ КЕРЕК ДЕП ЕСЕПТЕЙМІН», – ДЕДІ. БҰЛ ЖЫЛДЫ ТЕК МЕРЕКЕ ТҮРІНДЕ ЖАЛАҢ АТАП ӨТУ ҒАНА ЕМЕС, ЕҢ АЛДЫМЕН БИЛІК ТАРАПЫНАН ДЕНСАУЛЫҚ САҚТАУ, БІЛІМ БЕРУ ЖӘНЕ ӘЛЕУМЕТТІК ҚАМСЫЗДАНДЫРУ САЛАСЫНДА БАЛАЛАРДЫ ҚОРҒАУ МАҚСАТЫНДА НАҚТЫ ІС-ШАРАЛАР ЖАСАЛУЫ КЕРЕК.
Балалардың құқықтық мәртебесін мойындауға адамзат ғасырлар бойы ұмтылып келеді. Сан ғасырлар бойы бала құқығы шектелді, тіптен тарихта өткен ғасырларда балаларға қатысты қатігездіктер болған.
1924 жылы Ұлт Лигасының Баланың құқықтары туралы Женева декларациясын қабылдауы маңызды оқиға болды. 1959 жылы БҰҰ Бас Ассамблеясы Бала құқықтары декларациясын қабылдап, 1979 жыл «Халықаралық бала жылы» деп жарияланды және он жылдан соң ғана 1989 жылғы 20 қарашада Бас Ассамблеяның 44/75 қарарымен Баланың құқықтары туралы конвенция қабылданып, 1990 жылғы 2 қыркүйекте күшіне енді. Балалардың құқықтарын қорғауды қамтамасыз ететін халықаралық заңнамалық құжаттар әзірленіп, қабылданды.
Қазақтар бала құғын қорғауға ежелден мән береді десек те болады. Жеті Жарғыда (XVII ғасыр) Жесірлер туралы заң болған. Онда ана мен бала құқығы туралы айтылады. 1994 жылы Қазақстанда Балалар құқықтары туралы конвенция ратификацияланды. Мемлекетіміз Конвенцияға қосылды.
Қазақстанда 45-тен астам ұлттық заңнамалық құжат бар, олар қоғамдағы баланың құқықтарын қорғауды қамтамасыз етуге кепілдік береді. Негізгі құжаттарға Қазақстан Республикасының Конституциясы, Еңбек, Азаматтық, «Неке (ерлі-зайыптылық) және отбасы туралы» Кодекстері, «Баланың құқықтары туралы», «Білім туралы», «Мүгедектігі бар балаларды әлеуметтік және медициналық-педагогикалық түзеуді қолдау туралы», «Балалар отбасылық типті ауылдар мен жасөспірімдер үйлері туралы», «Кәмелетке толмағандардың арасындағы құқық бұзушылықтың алдын алу және балалар қараусыз қалған және панасыз қалудың алдын алу туралы», «Балалары бар отбасыларға мемлекеттік жәрдемақылар туралы», «Әлеуметтік қызметтер туралы», «Тұрмыстық зорлық-зомбылықтың алдын алу туралы», «Дене шынықтыру және спорт туралы», «Мемлекеттік жастар саясаты туралы», «Ең төменгі әлеуметтік стандарттар және олардың кепілдіктері туралы» заңдары және т.б. жатады.
Көрсетілген заңнамалық құжаттарда кәмелетке толмағандардың құқықтары мен заңды мүдделерінің жан-жақты сақталуын қамтамасыз ететін және оларды кемсітушілікке жол бермейтін, балалардың мүдделері үшін мемлекеттік саясатты іске асыру барлық мемлекеттік мекемелердің, жергілікті атқарушы органдардың қызметінің басым саласы болып анықталған. Қазақстан Республикасының заңдарында белгіленген жағдайларды қоспағанда, баланың құқықтарын шектеуге болмайды. Швеция, Франция, Италия, Ресей, Балтық елдері және т.б. елдерде осындай мекемелер табысты жұмыс істеуде. Елімізде 2016 жылы Балалар құқықтары жөніндегі уәкіл институты құрылды. Институттың негізгі міндеттері – балалардың құқықтары мен заңды мүдделерін қамтамасыз ету, сондай-ақ мемлекеттік және қоғамдық институттармен ынтымақтастықта олардың бұзылған құқықтары мен бостандықтарын қалпына келтіру.
Жас ұрпақты қорғаудың маңызды бағыттарының бірі – кәмелетке толмағандарды қылмыстық-құқықтық қорғау. 2015 жылдың 1 қаңтарынан бастап Қылмыстық кодекстің жаңа редакциясы қолданысқа енгізілді. оның 122-бабына сәйкес 16 жасқа толмаған адаммен жыныстық қатынас немесе сексуалдық сипаттағы өзге де әрекеттер жасау 5 жылға дейінгі мерзімге бас бостандығын шектеуге, ал дәл сол іс-әрекеттерді ата-анасы, педагог, тәрбиелеу жөніндегі міндеттер жүктелген өзге адамның жасауы белгілі бір лауазымдарды атқару немесе белгілі бір қызметпен айналысу құқығынан өмір бойына айыра отырып, 7 жылдан 10 жылға дейінгі мерзімге бас бостандығынан айыруға жазаланады. Бірнеше рет жасалған дәл сол іс-әрекеттер белгілі бір лауазымдарды атқару немесе белгілі бір қызметпен айналысу құқығынан өмір бойына айыра отырып, 10 жылдан 15 жылға дейінгі мерзімге бас бостандығынан айыруға жазаланады. Кәмелетке толмағанға қатысты зорлау немесе сексуалдық сипаттағы зорлық-зомбылық әрекеттері, оның ішінде еркек пен еркектің жыныстық қатынасы, әйел мен әйелдің жыныстық қатынасы (ҚР ҚК 120,121-баптары), дәл сол іс-әрекеттер жас балаға қатысты жасалса, 15 жылдан 20 жылға дейінгі мерзімге бас бостандығынан айыруға не өмір бойына бас бостандығынан айыруға жазаланады. Қылмыстық кодекстің 93-бабының 1-бөлігінің 5-тармағына сәйкес (медициналық сипаттағы мәжбүрлеу шараларының түрлерi) медициналық сипаттағы мәжбүрлеу шараларының тізбесіне химиялық кастрациялау түрінде мәжбүрлеп емдеу кіреді. Сонымен қатар Қылмыстық кодексте жас балалардың жыныстық тиіспеушілігіне қарсы қылмыс үшін жәбірленушімен татуласуға байланысты істі тоқтатуға, шартты түрде соттауға заңнамалық түрде тыйым салынған.
Елімізде бала құқығын қорғау жүйесі жетілдіріліп келеді.
Биылғы жылды Балалар жылы деп жариялау еліміздің ертеңіне деген жанашырлық екені айдан анық. Ендеше бұл жылды өз деңгейіне лайықты атап өтуіміз керек. Балалар бақытты, аспанымыз ашық болсын!
С.ТӘЖІҚЫЗЫ