«Биылғы Жемнің өр суының қарқыны 1993 жылғы алапат су тасқынын еріксіз еске түсіргендей. Иә, аз ғана уақыттың ішінде өзеннің деңгейі 3 метр 60 см-ге дейін көтеріліп, аудан жұртшылығын әбден әбігерге салды» деп жазылды газетіміздің өткен жылғы 4 сәуірдегі №14 (8114) санындағы «Отыз жылдан кейінгі алапат тасқын» атты мақалада. Сол кезде тілсіз жаудың екпіні одан да қатты болып, Құлсары қаласы бір күннен кейін топан су астында қаларын ешкім де білген жоқ. Төрт бірдей атпал азаматтың қазасына себепкер болған орны толмас қайғылы оқиғаға да, міне, бір жыл толды.
Иә, атамыз қазақ «Жұт – жеті ағайынды» дейді. Сол жеті жұттың бірі – топан су. Былтырғы жылғы сәуірдегі айтып келмес табиғи апатты солай атамасқа лаж жоқ. Алапат тасқынның зардабынан дүние-мүлік түгілі, киерге киім, ішерге ас-суға зар болып қалған ауылдастар да аз болмады. Күндіз күлкі, түнде ұйқыдан айырған тажалдай төнген топан судың зардабы күні кешегідей есімізде. Сол кездегі «Кең Жылой» газеті журналистерінің жазған деректеріне сүйеніп, өткен жылдың сәуірінде басталған төтенше жағдайдың хронологиясын көз алдымызға келтіріп көрелік.
Сәуір айының басында-ақ Жемнің арнасынан асқан тасқын су бой бермей, далалыққа жайылып, елді мекендерге қауіп төндіре бастады. Жедел штабтың жұмылдырған барлық адам күші мен техникасы өзеннің төменгі жағында қорғаныс жұмыстарымен жанталасып жүргенде тілсіз жау тылдан айналып келіп, тұтқиылдан лап қойды. Сәуірдің 2-сі күні аудан орталығынан 33 шақырым қашықтықта жатқан ақкиізтоғайлықтар дабыл қақты. Арнасынан асқан өзен суы ауыл іргесіндегі сайды толтырып, шеткі бөлікте орналасқан тұрғын үйлерге қауіп төндірген. Қас қарая тасқын су Ақкиізтоғайды қоршап алды. Сәуірдің 3-іне қараған түнгі жедел штабтың берген мәліметіне сүйенсек, Ақкиізтоғай маңындағы Жем суы деңгейінің көтерілуі 3,25 см-ге жеткен. Ауылды судан қорғау үшін 11 техника мен 100 шақты адам күші жұмылдырылып, топырақ төгу жұмыстары толастамады. 1500 қап құм толтырылып, қорғаныс жұмыстарына ауыл тұрғындары мен еріктілер де атсалысты.
Бұл уақытта аудан орталығында да қарбалас күшейген еді. Құрсайдың арнасынан асып кету қаупі туындады. Өзек бойындағы жаға бекіту жұмыстары сәуірдің 2-сі күні басталып кетті. Оған еріктілер, спортшылар, тіпті, мешіт жамағаты да жұмылдырылып, қапшық-қапшық топырақпен толтырылды. Қорғаныс жұмыстары, әсіресе Құлсары қаласының 6-шы, 7-учаскесінің бойындағы Құрсай жағалауында, «Достық» ықшам ауданы мен 5-учаске аралығындағы автокөлік көпірінің екі жақ бетінде, Қамыскөл көлінің жағалауындағы 9-учаске, СМП-224 ықшам аудандарында түнімен толассыз жүргізілді. Еріктілер мен қала тұрғындары, жедел штаб және төтенше жағдайлар қызметінің мамандары таң атқанша көз ілмей, жаға бекіту жұмыстарымен бірге жағалауларда кезекшілік ұйымдастырды.
Аудан әкімдігі баспасөз қызметінің 2024 жылғы 3 сәуірдегі түнде берген ақпараты: тасқынға тосқын жұмыстарына 60-қа жуық техника жұмылдырылып, 1000-нан астам әкімдік пен төтенше жағдай бөлімінің қызметкерлері және еріктілер күші жұмсалды. Көл мен өзек бойына 7000-нан аса қап топырақ толтырылып, жағалаулар бекітілді.
Сәуірдің 4-і күні республикалық Доссор-Құлсары тас жолының аудан аумағындағы бөлігін су шайып жатқаны жөнінде суыт хабар келді. Көп ұзамай облыс орталығымен екі аралықтағы көлік қатынасы үзіліп, ауданда жанар-жағармай тапшылығы сезіле бастады. Бұл кезде топан су далалық жерлердегі жайылымдық пен шабындық алқаптарды басып, шағын елді мекендер мен малшы қыстақтарын да қоршап алған-ды.
Сол күні тасқын су Құлсарыдан 12 шақырым қашықтықтағы Қарағай елді мекеніне қауіп төндірді. Ауыл іргесіндегі терең сайды толтырып, шеттегі үйлердің ауласына басып кірді. Жедел штабтан жіберілген қосымша күш пен тұрғындар жұмылып, түнімен көз ілмей бөгет іргесін 1000-ға тарта топырақ толтырылған қапшықпен бекітті. Бірақ түнде 43 үйде тұратын 156 тұрғынды қауіпсіз жерге эвакуациялауға тура келді. «4 сәуір түнгі сағат 02:22-де Жем өзеніндегі су деңгейі 2,60 метрге көтеріліп, Құлсары қаласынан 12 шақырым жерде орналасқан Қарағай елді мекенін су басу қаупі төнді»,-деп хабарлады аудандық жедел штаб. Атқарылған жұмыстарға қарамастан, Жемнің өр суы Қарағай ауылы мен «Болашақ» ықшам ауданының аумағын басып қалды. Тек Ақкиізтоғайды ғана аман алып қалу мүмкіндігі туды.
4 сәуірде аудан әкімі Жұмабек Қаражановтың «Жылыой ауданы аумағында жергілікті ауқымдағы табиғи сипаттағы төтенше жағдайды жариялау туралы» шешімі шықты. Соған сәйкес Құлсары қаласының Құрсай өзегінің жағалауына жақын орналасқан №7 Е.Халықов атындағы және №19 мектептер онлайн оқытуға көшірілді. Көп ұзамай балабақшадан бастап, өзге де мемлекеттік мекемелер біртіндеп жұмысын тоқтатты. Қала көшелерінде дабыл сиренасы естіліп тұрды.
5 сәуір күні Қарағай мен «Болашақты» басқан тасқын су Ақкиізтоғай-Құлсары арасындағы көлік қатынасын үзді. Көп ұзамай «Жадырасын» ықшам ауданын қорғау үшін орнатылған бөгеттерді де жарып кетті. Бірақ ықшам ауданның терістік бөлігіндегі Құрсай өзегінің бөгеті ағысқа шыдай алмай жарылып, өр су «Жерұйық» мейрамханасына лап қойды. Екпіні күшті су лезде ықшам аудан көшелеріне ентелей кіріп, тұрғын үйлерді бірінен соң бірін су басып қалды. Бұл уақытта Құлсары қаласының «орталық көшелерін де су басып жатыр» деген суыт хабар тарады. Өкінішке қарай, бұл ақпарат рас болып шықты.
«Жадырасын» тұрғындары суға кетіп шулап жатқанда, Құрсай өзегінің арнасы Құлсарының Орталық стадионы тұсындағы бекіністі жарып кетіп, қалаға лап қойды. Үлкен футбол алаңын лезде су басып, Махамбет даңғылынан өткен толассыз тасқын тоқтамай №5 Абай мектебінің ауласына кіріп, сол жердегі аудандық «Кең Жылыой» мәдениет үйі мен жеке кәсіпкерлік нысандарын басып қалды. Санаулы минуттар ішінде Ұлықпан Әбдірахманов көшесіндегі мемлекеттік мекемелер мен «Кең Жылой» газеті редакциясының ғимараттары да су астында қалып, үш қабатты «Мұнайшылар» ықшам ауданындағы үйлер мен жеке тұрғын пәтерлер де зардап шекті.
«Жадырасын» жұрты секілді өр су 2-учаске тұрғындарына да тылдан «соққы беріп», қапы қалдырды. Мұндағы ер-азаматтар Құрсайдан қауіптеніп, бөгет басында арпалысып жатқанда «Жадырасынды» алған ағыс ауылға артқы жақтан келіп кірді. Көзді ашып-жұмғанша қаланың осы бөлігіндегі баспаналар да су астында қалып, толассыз тасқын «Достық» ықшам ауданына бет алды. Мұнда да Құрсай өзегінің жағасындағы бөгет басында жүрген ер-азаматтарды сан соқтырды. Тілсіз жау тағы да тылдан соғып, ықшам ауданды лезде су баса бастады. Тұрғындар амалсыз ауылын тастап шықты. «Достық» ықшам ауданына ентелей енген топан су іргелес жатқан 4-учаскенің үйлеріне де кіре бастады. Мұнда да дәл сондай жағдай қайталанды. Күні-түні Құрсайдан қауіптеніп, жағалауда тасқынның бетін қайтарамыз деп жанталасып жүрген жұрттың еңбегі еш, тұзы сор болды. Сәуірдің 5-і күнгі кешке дейін «Жадырасын» мен 4-учаскенің жартысы, «Достық» ықшам ауданы мен 2-учаске толықтай тасқын судың астында қалды.
Сәуірдің 5-інен 6-ына қараған түні Құлсары халқы жаппай эвакуацияланды. Аудандық аурухана мен қала тұрғындары Теңіз кенішіндегі қалашыққа, Майкөмген ауылына, көршілес Маңғыстау облысының Боранқұл, Бейнеу елді мекендеріне, Ақтау қаласына уақытша қоныс тепті. Сол кездегі ресми ақпаратқа қарағанда, ауданнан 15 мыңнан астам адам шығарылып, қауіпсіз аймаққа көшірілген.
Жұрт жаппай қауіпсіз аймаққа көшіп жатқанда қаладағы «Атырау» ықшам ауданын су басты деген суыт хабар келіп жетті. Таң атқанша Құлсарының бұл бөлігі де тасқынның астында қалды. Келесі күні қарғын су 4-учаскенің «Автожолшылар» ықшам ауданына, 6-учаскеге, 5-учаскенің кейбір үйлеріне басып кірді. Сол кездегі ресми мәлімет бойынша бір ғана «Автожолшылардың» өзінен 400-ге жуық баспананы су шайып кеткен. Тасқын су қаланың «Мешіт», «Мұрагер» мен қаланың 8,9-учаскесіне, СМП-224, «Береке» ықшам аудандарына қауіп төндірді. Сол кездегі соңғы ресми мәліметте, Құлсары қаласында 2,6 мың жеке тұрғын үй мен әкімшілік ғимараты су астында қалғаны хабарланды.
7 сәуірде топан су Тұрғызбаға қауіп төндірді. Ауыл аралда қалғандай күй кешті. Жедел штаб шұғыл шешім қабылдап, тұрғындарын қауіпсіз аймаққа көшіруді ұйғарды. Ол үшін аудан әкімі Жұмабек Қаражановтың өзі Тұрғызбаға барып, ауыл халқымен түсінік жұмыстарын жүргізді. Сол күнгі ресми мәлімет бойынша, ауылдағы 3518 тұрғынның 430-ы эвакуацияланды. Оның 173-і бала, 15-і зейнеткер еді. Тұрғызбалықтардың табандылығы мен ауданнан келген қосымша күштің арқасында Жем ауылдық округінің тұрғындары тілсіз жаудың бетін тойтарды.
Тасқын Жаңа Қаратон поселкесіне де қауіп төндірді. Тұрғызба жақтан жайылған мол су Құлсары-Теңіз тас жолына тірелді. Мұнда да жедел штабтан техника күші жіберіліп, қоғам белсенділері мен поселке азаматтарының жұдырықтай жұмылуының арқасында аман қалды.
Сегіз күн, сегіз түнге созылған былтырғы Жем суының көктемгі толассыз тасқын суымен тынымсыз күрес осылай жүргізілді. Жылыой жұртының табандылығының арқасында Жемнің арыны басылды. Бірақ ол баршамыз үшін ащы сабақ болды. Табиғи апаттың салдарынан Құлсары қаласының басым бөлігін су басып, мыңдаған тұрғын баспанасыз қалды. Бәрінен де бұрын, ең қайғылысы, төрт бірдей атпал азамат тасқын судың құрбаны болды.
Е.ҚОШАҚАНОВ
